Skírnir - 01.01.1984, Qupperneq 328

320
PETER HALLBERG
SKÍRNIR
hægt væri að sanna þetta samband tvímælalaust, þá er það auðvitað algert
aukaatriði. Svipuð dæmi skipta eflaust hundruðum hjá flestum höfundum.
Það er meira eða rninna undir tilviljun komið hvað við getum fundið af
þeim; það verður hvort sem er aldrei nema örlítið brot. Þegar sömu tilvitn-
anir frá Margaret Mitchell eru teknar upp aftur og aftur — bls. 22 og 221—
22, 23 og 180, 24 og 169 — verður það aðeins til þess að skyggja á það sem
skiptir máli.
Eiríkur hefur sem sagt grafið djúpt og komið víða við í leit sinni að „rót-
um“ íslandsklukkunnar. Hins vegar hefur hann að mestu leyti vanrækt að
rökræða „úrvinnslu" þessara fanga. Við rekumst á víð og dreif á athuga-
semdir almenns eðlis um þetta efni, eins og þessar: „í íslandsklukkunni er
veruleikinn nýttur en hreinsaður af aukaatriðum og tilviljunum" (26). „í
skáldverkinu er aðsótt efni samsamað sögunni. Því er fengið nýtt hlutverk
og ný merking, vefurinn sleginn af þeirri íþrótt að skil verða varla greind"
(27). „Þannig lúta atburðir lögmálum listarinnar" (304).
Allt er þetta auðvitað laukrétt — ella væri ekki um handbragð mikils
skálds að ræða. En hvernig þetta samspil veruleika og listar fer fram og
lýsir sér — um það fáum við svo sem ekkert að vita. Eiríkur hefur sannar-
lega séð um það að bera okkur nóg föng í hendur, en lætur okkur síðan ein
um að bera saman list og veruleika og draga okkar ályktanir af þeim saman-
burði. En það er viðfangsefni sem að eigin sögn hans átti að vera annað
aðalmarkmið rannsóknarinnar.
Maður saknar t. d. sárlega þess að hann skyldi ekki nota tækifærið til
að lýsa innvirðulega sambandinu milli Árna Magnússonar veruleikans og
Arnas Arnæusar skáldsögunnar. Sögulegar heimildir annars vegar og skáld-
verkið hins vegar — að meðtöldum vinnubókum og handritum skáldsins —
bjóða hér sjaldgæfa möguleika til að rannsaka hvernig veruleikinn er notað-
ur í þágu listarinnar. Ég hef sjálfur athugað þetta samband lítillega í grein-
inni „Islandsklukkan í smíðum“ (Árbók Landsbókasajns íslands 1955—1956,
Reykjavík 1957, bls. 139—78). Það er þó vafalaust hægt að ræða þetta og
svipuð sjónarmið miklu ýtarlegar og á breiðara grundvelli.
Það bregður fyrir á stöku stað góðum athugasemdum hjá Eiríki um list
skáldverksins, en þá oftast svo að segja í framhjáhlaupi. Yfirleitt verða list-
ræn sjónarmið út undan, og stundum verður vart við einkennilegan mis-
skilning á textanum. Þannig vitnar Eiríkur (87) í eftirfarandi klausu úr
samtali Snæfríðar og séra Sigurðar:
Eftilvill hafði dómkirkjupresturinn fyrtst við samlíkíngu hennar því
hann gat ekki hlegið til samlætis; öðru nær: fátækur klerkur stráng-
lega uppalinn í hinum guðfræðilegu sannindum um frjálsræði mann-
legs vilja í vali góðs og ills skilur ekki hin léttúðugu úngmeyarsjón-
armið af kyni blóma þaðansem mannlegur verknaður sýnist óháður
lögmáli, og ekki aðeins syndir, heldur höfuðglæpir eru ýmist taldir
hlægilegir ellegar spurt hvort vandi sé að fremja þá.