Skírnir - 01.01.1984, Blaðsíða 337

SKÍRNIR
RITDÓMAR
329
óbreyttri — brugðist við þeinr breytingum sem heimurinn kringum okkur
he£ur tekið. En það er öruggast að athuga lítilsháttar það sem hann segir á
þessum árum í eigin na£ni.
í Skáldatima (1963) gerði Halldór upp við trú sína og vonir um Sovétrík-
in og sósíalismann, að minnsta kosti sem stjórnmálakerfi. En í þeirri bók
lítur hann á Freud og Marx báða sem nokkurs konar úrelt og innantóm
fyrirbrigði og tengir kerfi þeirra ekki ósvipað séra Jóni í Kristnihaldi: „Gol-
franska Freuds keptist við golfrönsku marxista um að tröllsliga mælt mál
Vesturlanda á mínum sokkabandsárum." (Bls. 55.) í ritgerðasafninu Við
heygarðshornið (1981), eins og reyndar miklu fyrr, t.d. í safninu Uppliaf
mannúðarstefnu (1965), telur hann trúarofstæki og marxisma nokkurn veg-
inn hið sama: „Barnakverið sem núna skiftir mannkyninu í borgara og
verkamenn, auðmenn og öreiga, kommúnista og imperíalista, virðist hins-
vegar vera kristilegt og soðið uppúr gyðíngum; munstrið er úr biflíunni:
guð á móti satan, gyðíngar á móti goyim, jarpir á móti bleikum. /----------/
Viðlagið í marxismanum, áskorunin á öreigana að sameinast gegn kúgurum
sínum, er endurspeglun af ævarandi stöðu gyðíngsins í útlegð, og nefnd er
diaspora." (Bls. 171—72.) „Stéttastríð," segir í sömu grein, „einsog nútíma-
form kynþáttastríðs er kallað, lætur fleiri spurníngum ósvarað en svarað."
(Bls. 174.)
Halldór Laxness er vanur því að taka rösklega til orða og er ekki smeykur
við þversagnakenndar staðhæfingar. Okkur ber að taka þeim cum grano salis.
Og auðvitað má vera honum rækilega ósammála i fullyrðingum þeim sem
áðan var vitnað í. En það er varhugavert að tala um „ein qualitativ ver-
andertes Bewusstsein". í upphafi Alþýðubókarinnar, sem er þó aðalheim-
ildin um sósíalisma skáldsins, minnist hann af djúpri einlægni á þá „menn-
ingu hjartans sem hún amma mín var gædd og lýsti sér í gamansemi, elju,
afskiftaleysi af trúmálum, jafnaðargeði í sorgum, kurteisi við bágstadda,
hugulsemi við ferðamenn, óbeit á leikaraskap, góðsemi við skepnur". Og
i sama kafla, „Bækur", er heimild taóismans, Bókin um veginn, nefnd
„merkilegasta bók sem nokkru sinni hefur verið rituð í heiminum". En taó
hefur í augum skáldsins alltaf verið hugtak nátengt þeim hugsunarhætti
sem hann hefur fundið hjá ömmu sir.ni og íslensku fólki með skapgerð
hennar.
Halklór Laxness hefur á langri ævi lifað skipbrot trúarkerfa og stjórnmála-
kerfa, getuleysi þeirra til að leysa vandamál mannkynsins í heimi sem hefur
síður en svo farið batnandi. Og hann hefur aldrei verið einangraður í fíla-
beinstumi. Hann talar um mannlífið kringum sig af eigin dýrkeyptri reynslu.
Hann minnir á seinni árum, að breyttu breytanda, dálítið á gamla manninn
í smásögunni Fugl á garðstaurnum í Sjöstafakverinu (1964), sem segir á bana-
sænginni: „Ég hef trúað sjö kenníngum. Staðreyndirnar drápu þær allar í
sömu röð og ég aðhyltist þær. /--------/ Staðreyndir afsanna allar kenníng-
ar“ (bls. 181). En að lokum hverfa bæði sóknarpresturinn, hreppstjórinn og
oddvitinn — fulitrúar ýmissa kenninga og hugmyndakerfa — út úr húsi