Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Síða 175

Lilja
VIII
Lilja var fyrst prentuð í Vísnabók Guðbvands sem gefin var út árið 1612.30
Þar er titill kvæðisins: Það gamla Liljukvœði í nökkrum erendum lagfært.
„Lagfæringamar“ eru allar af guðfræðilegum toga og koma einkum fyrir í síð-
asta hluta kvæðisins þar sem Maríuákallinu var breytt í ákall til Krists. Að
Lilja var tekin inn í Vísnabókina á ugglaust rót að rekja til þeirrar virðingar
sem kvæðið hefur notið, sbr. orðtakið: „Allir vildu Lilju kveðið hafa“. Þeg-
ar hugsað er út frá guðrækni siðbótaraldar er líka ljóst, að almennur tónn Lilju
er mjög í samræmi við áhersluatriði siðbótar. Siðbótin tilheyrir straumi í guð-
fræði og guðrækni síðmiðalda, þar sem dómshugsunin var áberandi og mik-
ið var gert úr kvöl Krists og þjáningu. Mörg áhersluatriði sem fyrir koma í
Lilju eru einmitt þau sem siðbótin vildi ítreka. Meðal þeirra er áherslan á
gæsku Guðs og velgjörðir jafnframt áherslunni á persónulega sekt og ábyrgð
einstaklingsins. I Lilju ríkir persónulegur tónn. Skáldið skoðar sjálft sig sem
Adam, skapaðan, fallinn, endurleystan. Það les yfir andstæðingi Guðs og sín-
um, djöflinum (sjá 65. og 66. erindi) sem minnir á Lúther tæplega 200 árum
síðar. I Lilju er og mikil áhersla á eigin sekt og um leið á persónulega tileink-
un velgjörða Guðs. Ennfremur má minna á dómshugsunina, vitundina um hina
síðustu tíma og dóm Guðs yfir illskunni í heiminum, jafnt almennri sem per-
sónulegri illsku sérhvers einstaklings sem ætíð stendur veikur og berskjald-
aður gagnvart ásókn djöfulsins.31
Um leið koma fyrir sérstök áhersluatriði sem siðbótin snerist gegn og taldi
skyggja á miskunn Guðs einkum þegar María og miskunn hennar var sett upp
sem mótvægi við dæmandi réttlæti Guðs. Þó að þessi dýrkun sé hógvær í Lilju
og skáldið gleymi því aldrei að Kristur er fyrst og fremst frelsarinn og síður
dómarinn, þá er Maríuákallið áberandi í kvæðinu og í því hefur sá sem gekk
frá texta hennar í Vísnabók - að líkindum Arngrímur lærði - séð merki öfga-
kenndrar Maríudýrkunar og viljað forðast að menn færu að setja Maríu upp
sem mótvægi við Krist. Því snýr hann Maríuákallinu í ákall til Krists, t.d. í
87. og 88. erindi:
Miskunnar gefðu mjúkur þroski
mitt að fóstra nái brjóstið,
30 Vísnabók Guðbrands. Reykjavík 2000, s. 278-288; sjá og skýringar s. 475-477; skáld-
skaparlega eru „lagfæringarnar" ekki góðar enda var upphaflegum ritstjórum Vísnabók-
ar fremur umhugað um guðfræði en bragfræði!
31 Sá munur sem ýmsir vilja sjá milli trúarvitundar miðalda annars vegar og siðbótarinnar
og rétttrúnaðarins hins vegar (sbr. Islensk bókmenntasaga II, Reykjavík 1993, s. 512, að
ekki sé talað um makalausa ritgerð Halldórs Laxness um Passíuálmana í Vettvangi dags-
ins) er stórlega ýktur.
173