Morgunblaðið - 02.07.2015, Blaðsíða 42

SVIÐSLJÓS
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
Sólin skín og hitinn er meiri en Ís-
lendingar eiga að venjast. Á örlitlu
svæði um 15 kílómetrum sunnan við
Brussel hefur fjöldi manns safnast
saman í einum tilgangi, að heiðra
minningu orrustunnar við Waterloo,
en þennan tiltekna dag, 18. júní 2015,
eru 200 ár liðin frá lokaorrustu
Napóleons keisara, orrustu sem
breytti gangi mannkynssögunnar.
Á meðal þeirra sem þarna feta í
fótspor keisarans eru undirritaður
og Steinunn Lilja, eiginkona hans.
Ástæðan fyrir ferðinni er í raun tví-
þætt. Ég hef haft mikinn áhuga á
Napóleon og sögu hans frá því á
unga aldri, og fyrir mig er þetta því í
raun hálfgerð pílagrímsför, fyrsta
heimsókn mín á einn af vígvöllum
hans. Fyrir okkur er þessi ferð þó í
raun hálfgerð brúðkaupsferð, enda
höfum við ekki ferðast til útlanda
saman frá giftingu.
Forsjálir í minnihluta
Fyrsti stans á þessari ólíklegu
pílagríms- og brúðkaupsferð er við
Ljónið fræga, minnismerki um orr-
ustuna, sem reist var árið 1830 af
Hollendingum. Hjónakornin eru þó
stöðvuð nánast við innganginn að
svæðinu. „Tíkett?“ spyr belgíski lög-
reglumaðurinn með frönskum
hreim. „Tíkett?“ svarar blaða-
maðurinn með spurningu. „Nó
tíkett, nó entrí túdei,“ segir lög-
reglumaðurinn af takmarkaðri
enskukunnáttu. Ferðin ónýt.
Lögreglumaðurinn fór sem betur
fer með fleipur, en ástæðan fyrir lok-
uninni er sú að konungshjón Belgíu
eru að spássera um svæðið, og á
meðan er svæðinu lokað fyrir aðra
en þá sem keyptu miða fyrir fram.
Þeir forsjálu eru hins vegar í miklum
minnihluta, eins og kemur í ljós á bar
í nágrenninu, en þar hefur safnast
saman fólk úr öllum heimshornum
sem bíður þess að kóngafólkið hypji
sig og hleypi almúganum að. Svona
eins og í frönsku byltingunni. Sér-
stakur Waterloo-bjór léttir þó stund-
irnar, ekki síst þegar í ljós kemur um
síðir að styrkleikinn er í átta pró-
sentum.
Örlagaríkur regnstormur
Sólin skín sem fyrr. Hitinn er allt
að því óbærilegur. Hvað ætli
Napóleon hefði ekki gefið fyrir svip-
að veður tvöhundruð árum fyrr!
Frægt er að einn þátturinn sem réði
úrslitum var sá að Napóleon vildi út-
kljá málin við Breta hinn 17. júní,
degi fyrr en varð.Veðurguðirnir tóku
hins vegar í taumana og gáfu stríð-
andi fylkingum sannkallað þjóðhá-
tíðarveður, sem samkvæmt lýs-
ingum var engu líkt, nema ef vera
skyldi veðrinu á Þingvöllum 1944.
Rigningin hafði einkum þau áhrif
að stórskotalið Frakka átti mun
erfiðara með að ýta Bretum úr
varnarstöðu sinni og tafði einnig
fyrir öllum tilburðum fótgönguliðs-
ins franska til þess að fóta sig í for-
inni.
Þá ákvað Napóleon að seinka upp-
hafi árásar sinnar um nokkra
klukkutíma til þess að jörðin gæti
þornað og er líklegt að sú töf hafi
skilið á milli feigs og ófeigs, í ljósi
þess að orrustan vannst á því þegar
herlið Prússa kom Wellington til að-
stoðar um kvöldið.
En hefði það skipt einhverju máli
þó að Napóleon hefði sigrað við
Waterloo? Á leiðinni til Frakklands
voru aðrir hundrað þúsund Austur-
ríkismenn og um tvö hundruð þús-
und Rússar, sem Napóleon hefði þá
einnig líklega þurft að sigra í orr-
ustu. Ekki nema Bretar, sem borg-
uðu stríðsþátttöku allra hinna, hefðu
fengið svo mikið kjaftshögg við ósig-
ur sinn við Waterloo að þeir hefðu
dregið fjárstuðning sinn til baka,
sem verður að teljast ólíklegt.
Þá hefur einnig verið nokkuð rætt
um önnur áhrif þess að Napóleon
beið lægri hlut. Í kjölfarið ákváðu
konungsríki og valdastéttir Evrópu
að franska byltingin skyldi aldrei fá
að endurtaka sig og öll óánægja með
ríkjandi fyrirkomulag yrði kæfð í
fæðingu. Afleiðingin af því að hunsa
vilja almennings, líkt og sannast hef-
ur bæði fyrr og síðar, varð hins veg-
ar þveröfug, þar sem í staðinn
byggðist upp spenna víða um Evr-
ópu, sem hlaut að brjótast út ein-
hvern veginn, og gerði það á end-
anum árin 1830 og 1848, auk þess
sem hún ýtti undir þjóðerniskennd í
álfunni, sem varð að afli til samein-
ingar eða sundrungar.
Í fullum skrúða
Rétt handan vígvallarins hefur
myndast lítið þorp sölubása, þar sem
hægt er að kaupa alls kyns skran
tengt orrustunni, styttur, föt, póst-
kort og spil. Nánast allir gripirnir
tengjast hins vegar þeim sem tapaði
orrustunni. Áhuginn á honum er ein-
faldlega mun meiri.
Í einum básnum eru seldir
Napóleonshattar úr felt-efni, sem
gefur mér tækifæri til þess að upp-
fylla ævilangan draum. Það sem eftir
lifir dagsins geng ég um svæðið í
hálfgerðu mikilmennskubrjálæði,
ekki síst vegna þess að ég virðist sá
eini sem hefur tímt því að kaupa
hattinn á litlar sjö evrur.
En því fer fjarri að ég sé sá eini
þarna í búningi. Dagana á eftir munu
um 6.000 manns taka þátt í endur-
gerð orrustunnar, en þennan dag,
sjálfan orrustudaginn, eru þeir í fríi,
og þeir ganga eða marséra jafnvel
um svæðið í fullum skrúða. Einn
„hermaðurinn“ í rauðri kápu og
Skotapilsi fær frían bjór út á búning-
inn sinn. Annar, í frönskum her-
klæðum, segir mér að hann hafi
komið alla leið frá Rússlandi til þess
að taka þátt í þessu ævintýri.
Og búningarnir eru mjög ná-
kvæmir. Einn af þeim sem hjónin
hitta á ferð sinni um vígvöllinn kem-
ur frá Þýskalandi, og er klæddur í
eins búning og hermenn frá Hann-
over í þjónustu Bretakonungs hefðu
verið, auðkenndir með grænu jökk-
unum sínum. Við forðumst að spyrja
hvað fólk borgi fyrir nákvæmnina en
rennur í grun að það sé aðeins meira
en sjö evrur.
Blóði drifið bóndabýli
Hápunktur ferðarinnar er heim-
sókn á herragarðinn Hougoumont,
sem árið 1815 fékk þann vafasama
heiður að vera vettvangur hörðustu
bardaganna í orrustunni. Napóleon
fól bróður sínum, Jeróm, að ráðast á
Hougoumont, þar sem Bretar höfðu
komið sér fyrir, í þeirri von að Well-
ington myndi þurfa að senda liðs-
auka þangað og veikja aðra hluta
víglínu sinnar í leiðinni.
Það fór hins vegar á aðra leið, því
að Jeróm, þyrstur í viðurkenningu
bróður síns, ákvað að Hougoumont
skyldi falla Frökkum í skaut og hélt
því uppi ítrekuðum árásum, jafnvel
eftir að ljóst var orðið að býlið, sem
umkringt er háum veggjum, myndi
ekki falla svo glatt.
Wellington sagði síðar að við
Hougoumont hefði vendipunktur
orrustunnar átt sér stað; hópur
Frakka náði að brjóta sér leið inn,
þar af einn hávaxinn rumur vopn-
aður stórri skógarexi. Eftir harðan
bardaga í návígi, þar sem rumurinn
hjó hendur af andstæðingum sínum
eins og ekkert væri, tókst Bretunum
að loka hliðinu að Hougoumont áður
en franski herinn náði að streyma
þangað inn. Frökkunum sem leiddu
áhlaupið var slátrað, fyrir utan einn
svonefndan trommustrák.
Býlið stendur enn, og hliðið fræga
lítur enn eins út og það gerði þessa
daga. Ferðalangarnir standast ekki
mátið og taka af sér nokkrar myndir
við veggina. Bónapartistinn í mér
bölvar þeim í hljóði. Bara ef.
Lokapunktur í lygasögu
En í raun er óskin um sigur Bóna-
partes ekki svo einlæg. Á þeim tvö-
hundruð árum sem liðin eru frá
Waterloo hefur ferill Napóleons tek-
ið á sig nánast goðsagnakennda
ímynd og orrustan sjálf verið reifuð í
ótal bókum og myndum.
Á leiðinni heim rökræðum við
Steinunn um það hvort Napóleon
væri yfirhöfuð jafnvinsæll og þessi
fjölmenna samkoma bar með sér ef
hann hefði ekki tapað við Waterloo,
ef hann hefði haft tækifæri til þess
að verða aftur óvinsæll meðal al-
mennra Frakka?
Því að eins og sagan gerðist hljóm-
ar hún ótrúlegri en nokkur lygasaga,
þar sem stráklingur frá einum af fá-
tækustu afkimum Evrópu varð að
keisara eins glæstasta ríkis álfunnar
í krafti getu sinnar og metnaðar.
En þessi saga gat aldrei endað vel.
Metnaðurinn leiddi hann í herferðir
víða um Evrópu með öllum þeim
hræðilegu afleiðingum sem slíku
brölti fylgja. Fyrir hvern sem sá
hann sem hetju voru tveir sem litu á
hann sem kúgara. Á endanum tóku
hin ríki Evrópu höndum saman til
þess að losa sig við hann.
Hvernig sem á það er litið virðist
það viðeigandi að þessari ótrúlegu
sögu hafi lokið á annars ómerki-
legum akri í Belgíu.
Ferðast í fótspor keisarans
 Ein fjölmennasta endurgerð orrustunnar við Waterloo fór fram dagana 19.-20. júní  Mjög mikið
lagt í að gera búningana sem nákvæmasta  Ferill Napóleons orðinn nánast goðsagnakenndur
42 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. JÚLÍ 2015
Orrustur Napóleons hafa verið end-
urgerðar allt frá því snemma á 19.
öld, stuttu eftir að þær áttu sér
stað, og er orrustan við Waterloo
þar engin undantekning. Ein sú
fyrsta sem getið er um átti sér stað
árið 1824 í hringleikahúsi í London.
Í seinni tíð hefur orrustan hins
vegar verið endurgerð árlega við
Waterloo, og taka venjulegast um
6-800 manns þátt í því. Í ár var hins
vegar ákveðið að hafa eina fjöl-
mennustu endurgerð sem um getur
í sögunni, þar sem 6.200 menn og
konur, 330 hestar og 120 fallbyssur
komu við sögu.
Þar sem svo margir komu við
sögu að þessu sinni var ákveðið að
hafa tvær endurgerðir, aðra hinn
19. júní og hina seinni hinn 20. júní.
Fyrri daginn léku menn árás
Frakka á víglínur Breta við La Ha-
ye Sainte, en hinn seinni var komið
að Bretunum að hefja gagnárás á
Frakka. Að þessu sinni var Napóle-
on leikinn af Franck Samson,
frönskum lögfræðingi, en hann hef-
ur leikið keisarann við flest tæki-
færi síðasta áratuginn, en þetta var
hans lokaorrusta.
Niðurstaða orrustunnar var síð-
an að sjálfsögðu hin sama og ætíð
fyrr: Napóleon mætti sinni Water-
loo.
Ljósmynd/Steinunn Lilja
Gengið í takt Þýskir hermenn Bretakonungs marséra til Waterloo. Þeir
voru hluti af rúmlega 6.000 manns sem endurgerðu orrustuna í ár.
Stærsta endurgerð
orrustunnar
 6.200 manns endurlifðu Waterloo
Orrustan við Waterloo var ein af
þeim blóðugri sem háðar hafa
verið í Evrópu, en nærri því
50.000 manns særðust eða
féllu í henni. Í lýsingum ferða-
langa sem fóru á vígvöllinn síð-
ar um sumarið 1815 er honum
lýst sem hræðilegum stað, þar
sem lík manna lágu um allt eins
og hráviði.
Enn má finna minjar um orr-
ustuna á vígvellinum. Lík
óþekkts hermanns fannst árið
2012 þegar verið var að grafa
fyrir nýju bílastæði, og í apríl á
þessu ári bárust fregnir um að
tekist hefði að bera kennsl á
hann, tvö hundruð árum síðar,
sem þýskan hermann í þjónustu
Breta.
Ennþá að
finnast lík
200 ÁRUM SÍÐAR
Ljósmynd/Steinunn Lilja
Stund milli stríða „Hermenn“ Breta fá sér að borða við Waterloo.
AFP
Napóleon kveður Franski lögfræðingurinn Franck Samson hefur farið með hlutverk Napóleons í flestum endur-
gerðum síðasta áratuginn eða svo. Endurgerðin við Waterloo var hins vegar hans síðasta orrusta.