Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1998, Qupperneq 38

Múlaþing
hirðstjóra frá 1570. Jóhann var þýskur en
Gísli í heimildum talinn hafa dvalist í
Þýskalandi og hollur Þjóðverjum13, sem
einmitt voru mjög fjölmennir hér á landi á
síðari hluta 16. aldar og höfðu aðalbækistöð
í Hafnarfirði. Vinfengi var um tíma rnilli
Guðbrands biskups og Jóhanns Bucholts,
sem var talinn vel að sér, og gaf
Guðbrandur honum „himinhnött" eftir sig
meðan vinfengi þeirra stóð með hvað mest-
um blóma.14
Aðeins eitt skyggir á þessa frásögn.
Prentaða heimildin þýska hefur ekki komið
í leitimar en vel getur verið að hún leynist
einhvers staðar því Þjóðverjar gerðu
talsvert af því að setja saman einkennilegt
lesmál um Island og blása út það sem þar
var öðru vísi en hjá þeim sjálfum.
Þegar ég fór að leita heimilda um þetta
dularfulla hlaup varð fyrst fyrir mér
eldfjallasaga Þorvaldar Thoroddsen.15 Þar
segir hann frá lilaupi úr „Miðdalsjökli“ árið
1580 og tengir það gosi í Kötlu. Því næst
birtir hann alllangan kafla úr handriti sem
varðveitt er í Konunglega bókasafninu í
Kaupmannahöfn þar sem sagt er frá
hlaupinu.16 Ekki þarf að skoða þetta hand-
rit lengi til að komast að þeirri niðurstöðu
að hér sé vafalaust á ferðinni sama frásögn
og nefnd er í heimildinni í British Museum
og átti að vera á hinni prentuðu örk í safni
Arna Magnússonar. Bersýnilegt er að
Þorvaldur hefur ekki þekkt handritið í
British Museum og Jón Helgason ekki
handritið í Konungsbókhlöðunni. Annað
hvort hefur þessi heimild aldrei verið til
nema sem handrit eða þá, sem líklegra
verður að telja, að einhver hafi tekið sig til
og afritað prentaða textann.
Handritið í Konungsbókhlöðu er talið
frá því um 1600 og á lágþýsku. Fjallað er
um tvo íslenska atburði, hlaupið títtnefnda,
1580, og gríðarlega jarðskjálfta sem gengu
yfir ári seinna. Höfundur, sem er frá
Hamborg, heyrði frá þessu sagt þegar hann
var staddur í Hafnarfirði. Segir ennfremur
að í vatni nokkru á Islandi sé ógurlegur
ormur, 8 eða 9 faðmar að lengd, og hafi sést
veturinn fyrir hlaupið en einnig 17 árum
fyrr og boðaði þá slæmt árferði; viti jafnan
á illt þegar ormurinn láti á sér kræla.17
Skálholtsbiskup er nefndur en ég fæ ekki
séð að Jóhanni Bucholt sé blandað í málið.
Lagarfljót er ekki nafngreint í þessari þýsku
heimild en varla kemur annað vatn til
greina, a.m.k. er höfundur klausunar í
British Museum ekki í vafa. Þannig hafa
bæst við tvö ný ártöl þar sem ritheimild
hermir að ormurinn hafi sýnt sig. Þessi
ártöl eru 1562 og 1579. Handritið er enn
ein vísbending um að trú á orminn í
Lagarfljóti hafi verið orðin mjög útbreidd á
16. öld, meira að segja meðal lærðustu
manna.
Hjátrú, sem svo er gjarnan nefnd, á sér
oft rætur sem eru bæði skynsamlegar og
skiljanlegar. Agætt dæmi er sú trú, sem
lengi var við lýði, að í Heklu væri opið á
helvíti. I rauninni liggur þetta í augum uppi
þegar vel er að gáð. Vellandi hraunkvika úr
iðrum jarðar, brennisteinsfnykur, neista-
flug, gufur og reykjarsvæla. Hugmyndir
13
Páll Eggert Olason: Islenzkar œviskrár. II. bindi. Bls. 59-60. Reykjavík 1948.
^Landfrœðisagan, I. bindi, bls. 211.
' ^Die Geschichte der islandischen Vulkane. K0benhavn 1925.
^Handritið sem um ræðir er Gl. kgl. sml. 2432, 4to.
^Það sem sagt er um orminn sérstaklega er eftirfarandi: "Neuenst deme Jss eyn grodt worm in der Sehe vorgangen winter gese
hen worden, 8 edder 9 vadem lank ungeuerlick, so sick vor 17 Jarenn ock hefft sehen latenn, dar up do etliche boese Jare
gefolget sinn."
36