Jökull - 01.12.1975, Blaðsíða 15

jöðrunum. En nú hefst tvísýn barátta. jafn-
skjótt og vatn fer að renna úr lóninu fellur
vatnsþrýstingur við op þess. Farg jökulsins leit-
ast þá við að loka vatnsrásunum á ný. Hins
vegar bráðnar is úr veggjum vatnsrásanna vegna
núningsvarma frá rennandi vatninu. I fyrstu
hefur bráðnunin betur, ísgöngin víkka, fyllast
stöðugt af vatni; jökulhlaup er hafiö. Hlaup-
inu getur lokið áður en vatnsgeymirinn er tóm-
ur. Farg jökulsins nær þá að pressa þjálan ísinn
inn í göngin og loka þeim.
Kvos getur myndast í yfirborð jökuls, ef jarð'
hiti bræðir ís við jökulbotn, þar sem rúmtak
vatns er minna en íss. Bræðsluvatn safnast fyrir
undir kvosinni, og ís og vatn streyma inn að
kvosinni, uns hleypur úr vatnsgeyminum. Tvö
dæmi eru nefnd um jökulhlaup af slikum upp-
runa. Undir sigkatli 10 km norðvestur af Gríms-
vötnum er talin vera vatnshvelfing, sem hleypir
vatni í Skaftá (Mynd 4). Annað dæmi er Gríms-
vötn, Mynd 5. Þar leggst vatnsgeymir að Gríms-
fjalli, sem rís upp af jarðhitasvæði, sker ísþekj-
una og gnæfir yfir jökulinn. Við vegg Gríms-
fjalls nær vatn upp að yfirborði jökuls, og ís-
hellan flýtur eins og skriðjökulstunga, sem
gengur fram í sjó.
Við Kverkfjöll, Torfajökul og Sólheimajökul
(Hvítmögu) eru jarðhitasvæði í jaðri jökuls eða
undir þunnum jökli. Jökulfýla í ám ber þess
merki, að jarðhitavatn rennur stöðugt frá þess-
urn svæðum. Lón kynnu að geta myndast á
þessum stöðum, ef jöklar gengju fram og
þykknuðu. Undir miðjum Mýrdalsjökli virðist
vera jarðhiti (sigkatla má sjá á gervitungla-
myndum og jöklafarar liafa orðið varir við þá,
Einar B. Pdlsson, 1944). Bræðsluvatn rennur ekki
stöðugt frá jarðhitasvæðinu, en af og til finnst
jökulfýla af ám á Mýrdalssandi og af Markar-
fljóti. Líklega skvetta þá smálón jarðhitavatni í
árnar. Arið 1955 kom snöggt hlaup frá Ivötlu-
svæðinu, og tveir sigkatlar mynduðust. Eysteinn
Tryggvason (1960) og Sigurður Þórarinsson
(1975 b) telja líklegt, að smágos hafi valdið
hlaupinu. Kanna þarf, hvort stöðugur jarðhiti
í Kötlukvos geti valdið slíkum hlaupum.
Eldgos í jiiklum geta valdið jökulhlaupum. í
byrjun goss má vænta þess, að vatn renni frá
gosstöðvunum jafnhratt og jökulísinn bráðnar.
Vöxtur hleypur þá í jökulár, en kvos myndast
á jökli. Vatnsrásir við botn jökulsins kunna þá
að lokast umhverfis kvosina. Flóð í jökulám
réna, en bræðsluvatn safnast í bólu yfir gos-
stað. ís kann að streyma hægt inn að kvosinni,
en þó má vænta jökulhlaupa. Gosefni hlaðast
upp inni í vatnsbólunni, og rúmmál þeirra
vegur meir en á móti rúmmálsrýrnun við bráðn-
un íss. Þess vegna rís vatnsborð bólunnar, uns
jökulhlaup hefst. Vatnsrásir kunna að lokast
eftir hlaup og vatnshvelfing að myndast á ný.
Nokkur jökulhlaup gætu orðið við langvarandi
gos frekar en eitt hamfarahlaup. Ef jarðhiti
liverfur úr eldstöðinni, mun kvosin fyllast af ís
og hlaupin liætta.
Eldgos, sem kæmi upp í vatnsbólu á jarð-
hitasvæði, kynni að valda jökulhlaupi. Urslitum
ræður, hve mikið vatnshvelfingin lyftist, þegar
gosefnin hrúgast inn 1 hana. Við Grímsvötn
getur vatnsborð ekki hækkað svo mikið, að
óvænt lilaupi úr Grímsvötnum. Urn 30 km2
vatnsflötur Grimsvatna myndi aðeins rísa 10 m,
ef 0.3 km3 af gosefnum (meðalgos) bættust 1
vötnin. Hins vegar myndi slíkt gos lileypa úr
vatnshvelfingunni, sem er 10 km norðvestan
við Grímsvötn. Grunnflötur hennar er aðeins
um 3 km2.
Eldgos í Kötlu hleypa fram jökulhlaupum,
sem ná 100—200 m3/s rennsli á nokkrum klukku-
stundum. Svo snöggt geta eldgos ekki brætt ís,
og því verður að ætla, að vatnsgeymir leynist
undir Kötlukvos. Þeirri tilgátu hefur verið varp-
að fram, að jarðhiti vaxi í Kötlu nokkru fyrir
gos (Sigurður Þórarinsson 1975 b). Ef það er
rétt má kannski spá um Kötlugos með land-
mælingum á yfirborði Mýrdalsjökuls.
Jökulhlaup geta fallið frá öllum jöklum inn-
an gosbeltanna. Frá lokum ísaldar hafa eystra
og nyrðra gosbeltið verið virkari en liið vest-
ara. Bæði Mýrdalsjökull og vesturhluti Vatna-
jökuls eru innan eystra beltisins. Margar meg-
ineldstöðvar eru þaktar ís. Sautján eldgos hafa
verið rakin til Kötlu, og öll hafa valdið miklum
jökulhlaupum (Sigurður Þórarinsson 1975 b).
Eldgosum í Öræfajökli 1362 og 1727 og í Eyja-
fjallajökli 1821—1823 fylgdu jökulhlaup. Sjö
mikil jökulhlaup komu í Jökulsá á Fjöllum á
árunum 1655 til 1729. Þau stöfuðu líklega af
eldgosum á Kverkfjallasvæðinu (Sigurður Þór-
arinsson 1950). Nokkur eldgos hafa verið sögð
1 Þórðarhyrnu, síðast 1903. Eldgos hafa einnig
verið tíð í.-Grímsvötnum. En þau gos valda
venjulega ekki jökulhlaupum (Sigurður Þórar-
insson 1953, Helgi Björnsson 1974). Rannsóknir
kynnu að leiða í ljós ummerki um jökulhlaup
við aðrar megineldstöðvar svo sem Snæfells-
JÖKULL 25. ÁR 1 3