Jökull - 01.12.1992, Blaðsíða 47

SAGA HUGMYNDA UM ALDURISLANDS
Leó Kristjánsson
Raunvísindastofnun Háskólans
ÁGRIP
Rakin er saga hugmynda jarðfrœðinga um aldur
Islands og blágrýtissvœðanna í kring, alltfrá því 0.
Heer birti fyrst rannsóknir sínar á íslenskum plöntu-
steingervingum 1859 og taldiþá verafrá míósen tíma,
Þ-e. um miðbik Tertíertímabilsins. Við athuganir á
steingervingaflóru Bretlands frá því um 1878, þar
sem J. Starkie Gardner kom einkum við sögu, breytt-
ust smám saman hugmyndir jarðfrœðinga um aldur
Hágrýtissvœðanna. Á árabilinu frá 1920-67 töldu
flestir þessi svœði að meðtöldu íslandi vera að stofni
tilöllfrá fyrri hluta tímabilsins og leifar samhangandi
flœmis. Þessi lífseiga skoðun um aldur íslands, sem
teynist að hluta hafa verið byggð á því að menn hafi
ekki kynnt sér öll rit Gardners um málið, var studd
mJog ákveðið affrjókornarannsóknum eftir 1946.
inngangur
Ymis atriði í jarðsögu íslands hafa löngum ver-
’ð álitamál; má þar nefna það hvaða jarðlög hér
hafi myndast á jökulskeiðum, hvort verulegar lóð-
rettar hreyfingar hafi átt sér stað á Norður-Atlants-
hafssvæðinu, og hvort meginlandsbrot, eða þá gamall
hafsbotn, geti legið undir íslandi.
A fyrri hluta sjöunda áratugarins, þegar höfund-
Ur þessa pistils var í mennta- og háskólanámi, var það
Vlðtekin skoðun að elstu hlutaríslands væru frá eósen-
bma. (Samkvæmt nýjustu hugmyndum nær sá tími
yhr bilið frá því fyrir 58 milljón árum til 36.5 - sumir
*egja þó 53 til 34 og enn aðrir 56.5 til 35.5 - milljón
ara). Byggðist sú skoðun einkum á athugunum á stór-
sæjum plöntusteingervingum, síðar á frjókomum og
gróum. Þessi álagahamur féll ekki af fyrr en 1967-68
með tilkomu aldursgreiningaá íslenskum hraunum ná-
^ægt elstu steingervingalögunum, út frá geislavirkni.
Þær sýndu að landið væri vart eldra frá miðjum míó-
sentíma sem náði yfir 24 til 5.5 milljón ára aldursbilið.
Það er tilgangur pistilsins að kynna nokkuð orsakir
þessarar ranghugmyndar.
Önnur röng en lífseig hugmynd, sem ekki var
kveðin niður fyrr en með rannsóknum George Walkers
upp úr 1960, var sú að uppbygging bergmyndana
landsins hafi gerst á afmörkuðum tímabilum með löng-
um hléum á milli. Ferill þeirrar skoðunar verður
ekki rakinn hér, en ásamt með hinni um aldur Islands
(og ýmsum öðrum atvikum) getur hún hafa tafið fyrir
almennri viðurkenningu á landrekshugmyndinni hér-
lendis sem víðar (sjá t.d. Wilson 1963).
JARÐSAGAN OG SKIPTING HENNAR
Margar bækur hafa verið ritaðar um sögu jarðfræð-
innar. Kemur þar fram að mikla skilningsþröskulda
þurfti að yfirstíga áður en sú fræðigrein komst á ein-
hvern skrið. Þannig var sköpunarsagabiblíunnarlengi
tekin svo bókstaflega, að fram á miðja átjándu öld var
Nóaflóðið talið eina skynsamlega ástæðan fyrir tilvist
steingervinga (Rudwick 1985, bls. 88). Sumir stein-
gervinganna voru einnig ærið framandlegir og gátu
komið fyrir á óvæntum stöðum: þar urðu áhrif lóð-
réttra landhreyfinga og fellinga í jarðskorpunni (t.d.
við myndun Alpanna), ísöldin og fleiri fyrirbrigði til
þess að rugla menn í ríminu.
Fyrir aldamótin 1800 var aðeins hægt að tala um
mjög grófa skiptingu jarðsögunnar í „aldir“ (eras).
Rannsóknir í Frakklandi, Þýskalandi og Bretlandi, sem
birtust um 1810-20, sýndu síðan fram á að sérhverri
jarðmyndun tilheyra sérstakir flokkar steingervinga.
Þessar uppgötvanir lögðu grunninn að skipulegri rann-
sókn jarðmyndana, svo að næstu áratugi urðu mjög
hraðarframfarirí jarðlagafræði (stratigraphy) og stein-
JÖKULL, No. 42, 1992 45