Jökull - 01.12.1992, Qupperneq 91

KÖTLUFÖR, 2. SEPTEMBER 1919
Páll Sveinsson, menntaskólakennari
Undur yfir ofan dundu ofan úr Kötlugjá
um fjöll og grænar grundir, grátlegt var að sjá,
seytján hundruð fimmtíu og fimm
voðalegar vikur þrjár varði plágan dimm
(Þrettánda Kötluhlaup 17. Október 1755.)
Svo er talið, að hlaup og gos úr Mýrdalsjökli hafi
verið 16 alls á rúmum 1000 árum; hið fyrsta árið 894,
en hið síðasta (16.) 1918. Fimm fyrstu hlaupin eru
talin hafa komið úr jöklinum fyrir vestan Sólheima, en
hin öll upp af Mýrdalssandi. Hæsturer jökullinntalinn
um 1600 metra, en niður af honum gengur skriðjökull
allmikill, um 35 ferhymings kílómetra. Mýrdalssand-
ur er nálega 700 ferh. km.
Um nafnið Katla eða Kötlugjá er sú sögn, að
hjá ábóta einum í Þykkvabæjarklaustri hafi verið bú-
stýra, að nafni Katla. Var hún fom í skapi og heldur
viðskotaill. Er þess getið að hún hafi í fórum sínum
átt svo nefnda skollabrók, en þeirri flík fylgir, sem
kunnugt er sú náttúra, að enginn sá, er í hana fer, má
þreytast á hlaupum. í hana brá Katla sér í viðlögum.
Sauðamaður var þar á Klaustrinu, er Barði hét. Var það
einn dag, er Katla var að heiman með ábóta, að Barða
var vant alls fjársins, en bústýra vildi sjálf mjólka að
kvöldi. Þóttist nú smalamaður þurfa alls við, brá sér
1 brók Kötlu og létti ekki fyrr en allt féð var fundið
°g heim rekið. En ekki var Katla fyrr heim komin
en hún varð þess vör, að Barði hafði brúkað brókina
góðu, og varð æf við. Hafði hún engar veltur á því,
en tók smalamann og kæfði hann í sýrukeri; en enginn
vissi hvað af honum hafði orðið. Að áliðnum vetri,
er sýruna tók að þrjóta í kerinu, heyrðu menn Kötlu
segja: „Senn bryddir á Barða.“ Og er hún sá, að allt
mundi upp komast, brá hún sér í brók sína, tók á rás og
stefndi til jökuls í útnorður. Steypti hún sér þar ofan í
gjáíjöklinum,er síðanernefndKötlugjá. En skömmu
síðar kom flóð úr jöklinum, sem stefndi á Álftaverið,
og var það síðan trú manna, að hlaupin væru að kenna
fjölkynngi Kötlu.
Hefir þetta verið einhvemtíma eftir 1300, því
að fyrsta hlaupið úr eystra hluta jökulsins var 1311
(Sturluhlaup), en fyrir 1600, því að um 1550 var
klaustur lagt niður að Þykkvabæ. Aðalhlaupin á því
tímabili voru 2: 1311 og 1416 (6. og 7. hlaup).
Hinn 23. dag Júnímánuðar síðastliðinn (þ.e. 1919)
fóru fjórir Mýrdælingar, að fyrirlagi sýslumannsins,
könnunarferð upp á Mýrdalsjökul og telja sig hafa
fundið eldgíginn eða Kötlugjá. Ég hafði þá hugsað
mér það, er ég fór austur í Skaftártungu í áliðnum Júlí-
mánuði, að komast sem fyrst á gosstöðvarnar, þ. e.
að Kötlu. Gerði ég mér þá ekki í hugarlund, að nein
sérstök gjá myndi finnast, er svo langt var um liðið frá
gosinu (í síðastl. Október), því að hæpið má teljast,
að hún hefði nokkur fundist á ákveðnum stað, þó að
komist hefði orðið á þær slóðir, jafnskjótt sem gos-
inu linnti. Svo ört sígur jökullinn saman, og eflaust
jafnóðum og gýs, enda ekkert um það fullyrðandi, að
ekki hafi gosið á ýmsum stöðum á um ræddu svæði,
tveimur að minnstakosti, ef ekki fleirum. Er það leiðin-
legt, og reyndar varla ámælislaust, að ekki skuli neinir
sérfróðir menn, jarðfrœðingar, hafa orðið til þess að
koma á eldstöðvarnar. Af mínu ferðalagi varð þó eigi,
það sem eftir var Júlímánuðar, né heldur í Ágúst. Var
þann tíma að vísu, svo að segja, óslitin þurkatíð, og að
því leyti hentug, en oftast var þó svo mikið sandkóf og
ryk af öskufallinu, að ótryggilegt var að leggja á jökul,
enda hefði það orðið gagnslaust í slíku veðri. Reyndar
höfðu ýmsir í Skaftártungu ætlað sér þessa för allan
tímann frá gosinu, en úr því varð eigi fram að þessu.
Var nú orðið ófýsilegra að fara, er dag var svo mikið
farið að stytta og vandfengið almennilegt veður, mest
vegna sandryksins sífellda.
Ég hafði þó förina enn í huga. Síðustu daga Ág-
ústmánaðar var stillt veður og hlýtt, og 1. Sept. var
JÖKULL, No. 42, 1992 89