Jökull - 01.12.1993, Page 50

mörgum höfnum landsins og mun á hverju þeirra lýst
misvísun staðarins. Ekki er eftirmyndkortsins íKorta-
sögu Islands nógu skýr til að þeir textar séu læsilegir,
en fróðlegt gæti verið að kanna þessi handrit og önn-
ur frá fyrri hluta 18. aldar til að afla upplýsinga um
misvísunina hér á landi þá.
Annar hugsanlegur möguleiki til að finna segul-
stefnuna á landinu um þetta leyti, er sá að mæla seg-
ulmögnun í hraunum Mývatnselda á þriðja áratug ald-
arinnar. Það var fyrst gert af Þorbirni Sigurgeirssyni
1959 (óbirt gögn) á fimm sýnum sem gáfu að meðal-
misvísun væri um 26° vestlæg, og síðan af Doell
(1972) sem fékk 18° misvísun úr 8 sýnum. Þetta á
eftir að kanna betur, því m.a. getur verið að þeir hlutar
hraunsins sem sýnin voru tekin úr, hafi hreyfst eitt-
hvað eftir að bergið þar kólnaði nægilega til að taka í
sig segulmögnun.
I viðauka við frásögn Johanns Anderson um Island,
Grænland og Davissund sem út kom fyrst í Hamborg
1746, kveðst hann hafa spurt um misvísun áttavita á
Islandi, en engar upplýsingar fengið urn það (bls. 319
í danskri þýðingu 1748).
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson höfðu með sér
áttavita á ferðum sínum, og segja frá því í Ferðabók
sinni, að hann hafi orðið alveg ruglaður, þegar þeir
gengu á Snæfellsjökul 1753. Ráku þeir sig þarna strax
á vandamál, er litlu eða engu máli skiptir við seg-
ulsviðsmælingar víðast hvar í Evrópu, en miklu hér,
en það eru truflandi áhrif frá segulmögnun berglaga í
nánasta umhverfi mælitækisins. Kem ég betur að því
hér á eftir. Bjarni mun hafa mælt misvísun og halla
segulnálar á ferð um Norðausturland 1757 að beiðni
próf. C.G. Kratzenstein í Kaupmannahöfn og sent hon-
um skýrslu þar um. I vandaðri ævisögu Kratzensteins
eftir Egil Snorrason er þeirrar skýrslu ekki getið, og
ekki hef ég orðið vísari um þær mælingar við lauslega
skoðun á handritum Eggerts og Bjarna í Landsbóka-
safni. í Ferðabók Ólafs Olaviusar sem út kom 1780
(neðanmáls bls. 222 í íslenskri þýðingu, 1965) er vitn-
að til þess að 1753 hafi O.N. Ancher skipstjóri talið
(eða mælt?) áttavitaskekkjuna vera 2 1/4 strik, þ.e.
um 25°, á siglingaleið austan Hornbjargs. A Islands-
korti Bellins frá 1767 er merkt "variation 32°" við
stað á 65°40’n.br., 31°20’1. vestan við París, en óljóst
hvenær sú mæling var gerð.
Næstu mælingar sem mér er kunnugt um, voru
gerðar af frönskum leiðangri undir stjórn Y.J. de
Kerguelen Tremarec 1767, en fremur er lauslega frá
þeim sagt í bók hans um leiðangurinn, sem út kom
1771,ogíFerðabókÓlafs01aviusar. J.R.A. Verdunde
la Crenne mældi misvísunina á Patreksfirði 1772 (tilv.
afHansteen 1819). Óvíst er hve vel megi treysta þess-
ari mælingu, því ákvörðun hans á hnattstöðu landsins
var ekki mjög nákvæm (sjá Harald Sigurðsson 1978).
Olavius og N. Mohr, sem ferðaðist um Island síðla á
18. öld, segja að sumir fiskimenn íslenskir noti átta-
vita, og ættu fleiri þeirra að hafa slík tæki meðferðis.
í gögnum H.E. Minors sjómælingamanns frá 1776-77
eru tölur um misvísun, hér teknar eftir óbirtri uppskrift
Þorsteins Sæmundssonar. Haraldur Sigurðsson (1978,
bls. 210) nefnir að J.P. Wleugel hafi notað misvísunina
30° í kortum sínum af nokkrum Austfjarðanna, sem
gerð voru 1776. Síðar gerði Rasmus Lievog mælingar
áBessastöðum 1780 (tilv. af Hansteen 1819ogRaulin
1866). Rétt er að benda á, að 30° vestlæg misvísun
samsvarar D=330° á 2. mynd.
MÆLINGAR LÖWENÖRNS O.FL. TIL
1830
Mjög merkar mælingar á misvísun og halla seg-
ulsviðsins voru gerðar hér við land af P. Löwenörn
1786, á leið hans til leitar að austurströnd Grænlands
(Löwenörn 1788,1799). Frásögn hans er ítarleg og til
mikillar fyrirmyndar um vísindaleg vinnubrögð: hver
einstök mæling er meðaltal nokkurra aflestra af átta-
vitanum, og fylgdist Löwenörn vel með að hann væri
rétt stilltur. Ræðir hann um hugsanleg áhrif á misvís-
unina frá hreyfingum skipsins, járnplötum og fallbyss-
um um borð, núningi í áttavitalegunni, og jarðlögum.
Hann gerir sér fulla grein fyrir því að það er bergið
undir skipinu, sem mest áhrif hefur til að trufla áttavit-
ann, en ýmsar síðari rannsóknir, sem hér verður vitnað
til, töldu ranglega að fjarlæg fjöll hefðu þar mikið
að segja. Löwenörn (1799) segir einnig frá daglegum
breytingum misvísunarinnar og titringi á segulnálinni,
sem hann og aðrir höfðu orðið varir við á landi, og hon-
um eru kunnar uppástungur um að norðurljós geti haft
þar áhrif. Löwenörn bendir á að sú einfalda aðferð,
sem mest sé notuð við að finna réttar áttir á sjó, nefni-
48 JÖKULL,No. 43, 1993