Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2013, Page 201

Andmóili við doktorsvöm Hauks Þorgeirssonar
199
þar með leyfa þeim að stuðla eða ríma saman? Hér geta auðvitað oft komið til
hefðarreglur sem eiga sér sögulegar rætur, enda eru slíkar reglur fyrirferðarmikið
viðfangsefni Hauks í þessari ritgerð. En ekki er síður áhugavert að kanna til hlít-
ar hvað liggur til grundvallar jafngildi (í bragfræðilegum skilningi) þegar hefðar-
reglur koma ekki við sögu. Hér hafa ýmsir fræðimenn fyrri áratuga stundum
vísað til hljóðkerfisgerðar, ýmist til baklægrar eða morfófónemískrar gerðar í
anda generatífrar hljóðkerfisgreiningar eða þá hefðbundinnar fónemískrar gerðar
í anda formgerðarstefnunnar.
Hér tekur Haukur nokkuð róttækan pól í hæðina og virðist telja — ef ég hef
skilið hann rétt — að hljóðfræðileg líkindi séu ein og sér nægilegur grundvöllur
fyrir jafngildi, og að braghefðir styðjist ekki við annað en slík yfirborðslíkindi (auk
hefðarreglna, að sjálfsögðu, þar sem þær eiga við).2 Ef þetta er tekið bókstaflega
þýðir það þá væntanlega að bragkerfið skírskotar í raun aldrei til hljóðkerfisgerðar
af nokkru tagi, ekki einu sinni til fónemískrar gerðar í hefðbundum skilningi.
Ástæðan fyrir því að sýnd rímar t.d. ekki við mynd hlýtur þá alls ekki að vera sú að
/i/ og /1/ séu ólík fónem í íslensku hljóðkerfi, heldur einungis að hljóðin [i] og [1]
séu ekki nógu lík í hljóðfræðilegu tilliti til að bragkerfið geti talið þau jafngild.
Eg vil leyfa mér að efast um að þetta eigi við rök að styðjast, enda á ég bágt
með að trúa því að fónemískur munur hljóða — og sú djúpstæða tilfinning mál-
notandans að tvö hljóð séu „ekki sama hljóðið" ef þau eru aðskilin fónem, en að
þau séu „sama hljóðið" ef þau eru hljóðbrigði eins og sama fónems — komi ekk-
ert við sögu í þeim óskráðu bragreglum um rím og stuðlasetningu sem skáld fara
eftir. Nú eru [i] og [1] til dæmis hljóðbrigði í mörgum öðrum tungumálum.
Ættum við virkilega að trúa því að rímreglur slíkra mála væru allt eins líklegar til
að sundurgreina þessi tvö sérhljóð eins og íslenskan gerir? Tökum annað dæmi.
Stutt /ai/ verður oft að hljóðgildi ákaflega líkt stuttu /a/ eða stuttu /e/ (sbr.
breytingu eins og atla > [ahtla] í máli sumra). Er raunhæft að skáld myndu nokk-
urn tíma leggja slík sterk hljóðfræðileg (yfirborðs)líkindi til grundvallar og taka
upp á því að ríma skipulega og reglubundið saman orðapör eins og <xst: hvasst eða
móildi : valdi? Er trúverðugt að það sé stafsetningarmunurinn einn sem haldi
þarna aftur af mönnum?
Þessu má líka snúa við og velta fyrir sér hvort hljóðfræðileg ólíkindi (ef svo
má segja) geti ein og sér verið nægur grundvöllur fyrir því að tvö hljóðbrigði sama
fónems séu sett í sinnhvorn jafngildisflokkinn í kveðskap. Nú er til dæmis frá-
blástur lokhljóða talsvert lengri og hefur aðra hljóðrófseiginleika ef á eftir fer
frammælt og nálægt sérhljóð eins og [i] eða [1] en ef sérhljóðið er fjarlægt og mið-
eða uppmælt eins og [a] eða [ai] (sjá t.d. Ohala 1983). Er raunhæft að ímynda sér
að skáld gætu lagt þennan hljóðfræðilega mun til grundvallar og látið orð eins og
2 Haukur bendir réttilega á að hljóðfræðileg líkindi taka ekki aðeins mið af hljóð-
myndunarlegum atriðum heldur ekki síður hljóðeðlis- og hljóðskynjunarlegum eiginleik-
um viðkomandi hljóða og hljóðaraða.