Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2013, Page 207

Andmdili viðdoktorsvöm Hauks Þorgeirssonar 205
að þær liggja „dýpra“ en sjálf yfirborðsgerðin, hinn hrái hljóðfræðilegi raunveru-
leiki. Haukur rekur sum þeirra, t.d. hugmynd Stampe (1979) um „morfófónem-
íska gerð“ sem er nokkurs konar millistig á milli baklægrar gerðar klassískrar
generatífrar greiningar og hefðbundinnar fónemískrar gerðar. Með tilkomu lex-
íkalskrar hljóðkerfisfræði fyrir röskum aldarfjórðungi (Kiparsky 1982, 1985,
Mohanan 1986, sbr. Þorstein G. Indriðason 1994) verða hins vegar líka til ýmis
millistig — frálag hvers stigs hljóð- og orðhlutakerfisins og ílag þess næsta — sem
hægt væri að ímynda sér að bragreglur gætu skírskotað til. Til dæmis má hugsa
sér að í kveðskap sé ekki aðeins litið framhjá hreinum hljóðbrigðareglum, heldur
einnig póstlexíkölskum reglum. Slíkar reglur verka yfir orðaskil og valda þess
vegna eingöngu víxlum sem eru málnotandanum ákaflega gagnsæ. Sú hljóðkerfis-
gerð sem þjónar sem ílag (e. input) póstlexíkalska reglubálksins er vissulega eilítið
„dýpri“ en hin hefðbundna fónemíska gerð, en hún liggur engu að síður ansi
grunnt og ætti því að vera mjög aðgengileg frá sjónarhóli málnotandans.
Hér komum við aftur að stoðhljóðsinnskotinu og örlögum þeirra orðmynda
sem í fornu máli enduðu á -r og voru einkvæðar en urðu tvíkvæðar með tilkomu
stoðhljóðsins (hestr > hestur, biýtr > biýtur). Eitt af því áhugaverðasta sem Haukur
sýnir fram á, og styður rækilega með ítarlegum gögnum, er sú ályktun Ólafs
Halldórssonar (1973 og víðar) að jafnvel eftir tilkomu stoðhljóðsins hafi atkvæða-
fjöldi orðmynda eins og hest(u)r í fyrstu farið eftir því hvort eftirfarandi orð hófst
á samhljóði ellegar á sérhljóði (með eða án undanfarandi /h/). Þetta sést glöggt af
innri bragliðum (sjá kafla 8.7.1). Þessi staðreynd gefur okkur skýra vísbendingu
um að þegar M-innskot kom til sem hljóðbreyting tók það tillit til þessa umhverf-
isþáttar, því varla eru þessi víxl eftir hljóðkerfislegu umhverfi hreint braglegt
fyrirbæri og uppfundin innan kveðskaparhefðarinnar. Það er að segja, «-innskot
átti sér ekki stað (á þessu tímabili) ef á eftir fór orð með sérhljóð eða /h/+sérhljóð
í framstöðu. Þetta þýðir í raun að innskotið sem hljóðbreyting hefur um skeið
leitt af sér póstlexíkalska reglu, þar sem stoðhljóðsinnskot á undan /r/ í bakstöðu
fór eftir setningarlegu samhengi. I stað hinnar fornu aðgreiningar á milli ein-
kvæðra og tvíkvæðra orða er þá komin til annars konar aðgreining: annars vegar
eru orðmyndir sem sýna skipuleg víxl milli tvenns konar framburðar eftir því
hvað fer á eftir (hestur ~ hestr; telur ~ telr), hins vegar orðmyndir sem sýna aldrei
slík víxl heldur eru bornar fram tvíkvæðar jafnvel þegar sérhljóð fer á eftir (s'ógur,
konur).6 Málnotendur hljóta að hafa haldið áfram að halda þessum tveimur flokk-
um aðskildum, á einhverjum forsendum, enda sér þess t.d. engan stað í innri
bragliðum að upprunalegt u sé óvart fellt brott í orðmyndum eins og sögur þó svo
að sérhljóð fari á eftir.
6 Af þessu leiðir að hljóðkerfisgerð orðmyndar eins og hestr ~ hestur hefur á þessu
málstigi klárlega verið /hest+r/ (hvað svo sem mönnum kann að finnast um stöðu «-inn-
skots sem virks ferlis í nútímaíslensku og hvort -r endingin sé enn sérhljóðslaus í baklægri
gerð).