Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2012, Síða 17

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 4. tbl. 88. árg. 2012 13
sjálfir tileinkuðu sér í umönnun sinni.
Viðfangsefni hjúkrunarfræðinga töldu
Kralik o.fl. (2004) vera að skapa opnar
samræður og aðstæður sem hvetja til
lærdóms og þess að átta sig á þeim
leiðum til sjálfsumönnunar sem hafa
merkingu fyrir einstaklinginn.
Sjálfsumönnun fólks með
langvinna lungnateppu
Langvinn lungnateppa (LLT) er einn
algengasti langvinni sjúkdómurinn og
fer algengi hans hratt vaxandi (Pauwels
og Rabe, 2004). Litið hefur verið á
sjálfsumönnunarmeðferð sem lykil­
fyrirbæri til þess að stemma stigu við
framgangi sjúkdómsins (Rabe o.fl., 2007)
en rannsóknir hafa ekki fyllilega stutt þá
áherslu. Í fræðilegri úttekt á rannsóknum á
sjálfs umönnunarmeðferðum hjá fólki með
LLT, þar sem byggt var á fjórum kerfis­
bundnum samantektum (e. systematic
review) og fræðilegri samantekt (e.
integrative review), kom fram að þrátt fyrir
að rannsóknir á efninu hafi staðið yfir í
meira en áratug eru einungis vísbendingar
um að meðferðirnar séu árangursríkar
(Jonsdottir, í birtingu). Fram hafa komið
vísbendingar um aukin lífsgæði og minni
notkun á heilbrigðisþjónustu, einkum
fækkun sjúkrahúsinnlagna. Fjölbreytileg
rannsóknarsnið, lítil úrtök, stuttur rann­
sóknar tími og misvísandi niðurstöður
eru áberandi og dregur það úr mögu­
leikum til að draga skýrar ályktanir af
niðurstöðum. Eldri rannsóknirnar fjalla að
stærstum hluta um staðlaðar meðferðar­
leiðir og megináherslan hefur verið á að
kenna sjúklingum það sem þeir þurfa
að vita, að segja þeim hvað og hvernig
þeir eiga að gera og haga sér til að
halda lungnasjúkdómnum í skefjum og
að takast á við afleiðingar hans. Skjól­
stæðingsmiðuð áhersla kemur hins
vegar fram í fáeinum nýjum rannsóknum.
Reykleysismeðferð er í vaxandi mæli
hluti þessara meðferða. Fjölskyldur hafa
ekki verið þátttakendur í rannsóknum á
sjálfsumönnunarmeðferðum fyrir lungna­
sjúklinga.
Samráð um sjálfsumönnun
Kjarni þeirrar gagnrýni sem fram hefur
komið á umfjöllun og beitingu á hugtakinu
sjálfsumönnun á sér upp sprettu í því
hvernig litið er á samskipti heilbrigðis­
starfsmanna og skjólstæðinga (Kielman
o.fl. 2010; Koch o.fl., 2004; Jonsdottir,
í prentun), eða öllu frekar í því hversu
þessum samskiptum hefur verið lítill
gaumur gefinn. Lítil þekking er til staðar
um samskipti heilbrigðisstarfsmanna við
skjólstæðinga, einkum um það sem „gert
er ráð fyrir að gerist í samskiptunum
og hefur uppbyggileg áhrif á framvindu
sjúkdómsferilsins“ (Thorne, 2008, p. 294,
áhersla mín).
Bent hefur verið á að sú forræðishyggja
sem ríkt hefur sé haldlítil. Fræðimenn hafa
lagt áherslu á kosti skjólstæðingsmiðaðrar
umönnunar (Mitchell, 2009), virðingu fyrir
valfrelsi skjólstæðinga (Lawn o.fl., 2011)
og samráði sem mótvægi við forræðis­
hyggju (Kielman o.fl., 2010; Koch o.fl.,
2004). Ljóst þykir að það gagnast ekki
að segja fólki hvað það á að gera til að
viðhalda og efla heilbrigði og einkum
því að halda langvinnum sjúkdómum í
skefjum. Hugsun og atferli fólks er heldur
ekki endilega skynsamlegt eða rökrétt og
taka ekki endilega mið af þeirri vitneskju
sem fólk býr yfir. Því má draga þá
ályktun að endurskoða þurfi hugsunina
um sjálfsumönnun og það hvernig hún
er útfærð og árangursmæld (Kralik o.fl.,
2004; Jonsdottir í prentun; Thorne, 2008).
Mikilvægt er því að spyrja spurninga um
hvaða gildi og áherslur sé skynsamlegt
að leggja til grundvallar í samskiptum
við skjólstæðinga. Hvernig er hægt að
stuðla að því að þeir getið tekið þátt í
samskiptum við heilbrigðisstarfsmenn á
eigin forsendum? Hvernig geta skjól­
stæðingar verið gerendur í eigin heil­
brigði og notað heilbrigðisþjónustuna
á hag kvæman og árangursríkan hátt?
Hvernig getur fjölskyldan orðið raun­
veru legur skjólstæðingur heilbrigðis ­
þjónustunnar, sér í lagi þegar um lang­
vinnan heilsufarsvanda er að ræða?
Samráð við fólk með langvinna
lungnateppu og fjölskyldur þeirra
Fræðilegur rammi um samráð við
skjólstæðinga hefur verið þróaður fyrir
hjúkrun fólks með langvinna lungnateppu
og fjölskyldur þeirra (Ingadottir og
Jonsdottir, 2010; Jonsdottir og Ingadottir,
2011). Þó að fræðilegi ramminn afmarkist
við hjúkrun fjölskyldna sem glíma við
heilsu farsvanda tengdan lungum hafa
grunnþættir hans verið þróaðir í marg­
víslegu heilsufarslegu samhengi og hefur
víðari skírskotun (sjá m.a. Jonsdottir,
Litchfield og Pharris, 2004).
Samráð á sér uppsprettu í samræðum
hjúkrunarfræðings og skjólstæðings
eða fjölskyldu. Það grundvallast á þeirri
við leitni að mæta skjólstæðingum og
fjölskyldum þar sem þær eru staddar
í glímunni við heilbrigðisvandamál
(Jonsdottir o.fl., 2004; Litchfield, 1999).
Hjúkrunar fræðingur myndar fagleg tengsl
við skjólstæðinga og kemur af stað sam­
ræðum (e. dialogue) um það sem skiptir
þá máli og tengist heilbrigði þeirra. Það
er sameiginlegt viðfangsefni allra að
leggja sig fram um að skilja og vinna
með heilsufarsvandann í samhengi við
þarfir, áhyggjur, væntingar, möguleika
og aðra þætti sem skipta máli í lífi
skjólstæðings og fjölskyldunnar. Þessar
grundvallarforsendur eru meginskilyrði
þess að ávinningur hljótist af samráðinu.
Frumforsendur eru það sem sjúklingur
og fjölskyldan bera fyrir brjósti og snerta
heilsufar sjúklings og þannig getur
hjúkrunar fræðingurinn ekki ákveðið fyrir­
fram hvað gera skuli, hverju eigi að
breyta og hvað skal bæta. Sú vitneskja
þróast í samræðunum með því að vera
opinn og reyna að skilja; innsæi skapast
um eðli vandans, samhengi hans og
um þá möguleika sem til staðar eru og
skapa má. Með nýrri sýn breytist afstaða
til hlutanna og vægi þeirra og þar með
getur forgangsröðun breyst (Jonsdottir
o.fl., 2004).
Umræða
Sjálfsumönnun og sjálfsumönnunar­
meðferð fyrir fólk með langvinna
lungnateppu hefur lítið þróast á liðnum
árum. Rannsóknir eru fáar og af fjöl­
breyttum toga, samanburður erfiður
og álykta þarf um árangur þeirra með
varúð. Gæði rannsóknanna hafa ekki
aukist í tímans rás þó greina megi
áherslu breytingar á innihaldi þeirra
með ferða sem rannsakaðar hafa verið.
Fjölskyldan hefur ekki verið þátt takandi
í sjálfsumönnunarmeðferð og forræðis­
hyggja er ráðandi. Á meðan áherslur
beinast að forskrifuðum úrræðum, sem