Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2012, Side 53

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 4. tbl. 88. árg. 2012 49
Ritrýnd fræðigrein
SCIENTIFIC PAPER
Planned Parenthood Federation) og Menningarmálastofnun
Sameinuðu þjóðanna hafa tekið saman leiðbeiningar varðandi
þróun kynfræðslu. Mikilvægi slíkra leiðbeininga felst einkum í því
að tryggja ákveðna grunnþætti kennslunnar, samræma hana og
stuðla að gæðum hennar. Kynfræðsla felur meðal annars í sér
að veita upplýsingar en ekki síður að móta viðhorf, skoðanir og
gildismat. Henni er einnig ætlað að auka færni einstaklingsins
á ýmsum sviðum þannig að hann sé fær um að geta tjáð sig
við kynlífsfélaga, geta tekið góðar ákvarðanir og kunna að
setja öðrum mörk. Auk þess þarf hann að geta gert sér grein
fyrir ýmsum áhættum og afleiðingum óábyrgrar kynhegðunar
og kunna leiðir til að koma í veg fyrir þær. Lengi vel byggðist
kynfræðslan á þekkingarlegum atriðum um kynsjúkdóma og
getnaðarvarnir en veruleg breyting hefur orðið þar á. Í ljós hefur
komið að þekkingin ein og sér er engan veginn nægjanleg til
að hafa áhrif á kynhegðun einstaklingsins (Talashek o.fl, 2003).
Það hefur margoft komið í ljós að þó að unglingar hafi þekkingu
til dæmis á afleiðingum óábyrgrar kynhegðunar þá hafi hún
ekki orðið til þess að þeir taki góðar ákvarðanir um eigið kynlíf.
Þannig er ekki alltaf samband á milli þekkingar og ábyrgrar
kynhegðunar (Lou og Chen, 2009). Í viðamiklum kerfisbundnum
úttektum á rannsóknum á kynfræðslu hafa komið í ljós ákveðin
sameiginleg atriði sem meðal annars skipta sköpum til að ná
árangri hvað varðar ábyrga kynhegðun (Kirby, 2001, 2002,
2007). Meðal þessara atriða eru hugmyndafræðilegur grunnur,
kennsluaðferðir sem felast í að virkja nemendur og áherslur
kennslunnar. Námsefnið sem hér er lagt til grundvallar byggist
á hugmyndafræðilegum forsendum, leggur ríka áherslu á að
virkja nemendur í kennslustund og fer í mikilvæg áhersluatriði í
kennslunni svo sem tjáskipti og ábyrgt kynlíf.
Á síðasta aldarfjórðungi hefur margvíslegt kynfræðsluefni, sem
ætlað hefur verið til kennslu í efstu bekkjum grunnskólans,
litið dagsins ljós í íslensku samfélagi. Kynfræðsluefnið Lífsgildi
og ákvarðanir, sem byrjað var að nota hér á landi árið
1991, var bandarískt námsefni sem var þýtt og staðfært
fyrir íslenskar aðstæður og var fyrsta alhliða kynfræðsluefnið
sem var kennt í skólum landsins (Forliti o.fl., 1991). Það
samanstóð af kennsluleiðbeiningum, margvíslegum
verkefnum og heimaverkefnum, handbók fyrir foreldra og
myndbandi með fjölda stuttra myndskeiða. Það var
samstarfsverkefni menntamálaráðuneytisins og heilbrigðis­ og
tryggingamálaráðuneytisins og var höfundur ritstjóri þess. Áður
en það var tekið í notkun var gerð rannsókn á námsefninu,
meðal nemenda í 7. og 8. bekk grunnskólans, sem byggðist
á hálftilraunasniði (Arna Axelsdóttir o.fl., 1990). Niðurstöður
rannsóknarinnar sýndu meðal annars að námsefnið bætti
marktækt þekkingu nemenda og stuðlaði að auknum tjáskiptum
milli unglinga og foreldra um kynheilbrigði. Árið 1993 var gerð
rannsókn á landsvísu meðal grunnskólakennara sem sýndi að
63% þeirra studdust við kynfræðsluefnið Lífsgildi og ákvarðanir
(Jóna Björg Pálsdóttir og Þorbjörg Harðardóttir, 1993). Önnur
rannsókn, sem byggðist á viðtölum við skólahjúkrunarfræðinga
árið 1994, leiddi í ljós að miklar breytingar urðu með tilkomu
kynfræðsluefnisins Lífsgildi og ákvarðanir eins og einn þeirra
orðaði það: „Svo kom námsefnið Lífsgildi og ákvarðanir 1991
og það var bara nýr heimur fyrir allt skólakerfið og mjög
margir kennarar tóku efninu fagnandi og hafa kennt það“
(Steinunn Agnarsdóttir, 1994, bls. 32). Fyrir nokkrum árum
voru gefin út tvö heildstæð námsefni um kynfræðslu á vegum
Námsgagnastofnunar sem ætluð eru til kennslu á grunnskólastigi.
Hið fyrra er eftir Ásdísi Olsen og kom út árið 2006 og nefnist
Kynlíf. Efnið samanstendur af kennsluleiðbeiningum, foreldraefni,
nemendahefti í formi unglingatímarits og fræðslumyndböndum í
sex hlutum (forfallakennarinn). Mælt er með efninu fyrir nemendur
í 8. bekk grunnskólans. Greint er frá því í kennsluleiðbeiningunum
að námsefnið byggi á fjölgreindakenningu og að aðferðir
skemmtimenntar (edutainment) séu notaðar til að koma efninu
til skila. Ýmiss verkefni og æfingar eru lagðar til grundvallar
efninu. Síðara kynfræðsluefnið Um stelpur og stráka kom út
árið 2006 og er eftir Erlu Ragnarsdóttur og Þórhöllu Arnardóttur.
Kennsluleiðbeiningarnar eru í fjórum köflum en ekki er tilgreint
hvaða hugmyndafræðilegi rammi eða kenningar séu lagðar til
grundvallar. Margar góðar hugmyndir eru settar fram í báðum
þessum námsefnum og byggjast þau bæði á því að virkja
nemendur. Takmarkanir þessara tveggja námsefna felast meðal
annars í því að nemendur komu ekki að þróun þeirra, þau
voru ekki rannsökuð fyrir notkun og frá því að þau voru tekin í
notkun hefur árangur þeirra hvað varðar viðhorf, þekkingu og
kynhegðun nemenda ekki verið metinn. Hér á landi skortir því á
að þróa námsefni í samvinnu við unglinga en slík aðferð skiptir
miklu máli til að ná auknum árangri (Brindis og Davis, 1998;
DiCenso o.fl, 2002; Kirby 2007). Því var farin sú leið að hanna
kynfræðsluefni ætlað nemendum í 8. bekk grunnskólans og
forprófa það efni meðal þeirra í þeim tilgangi að skoða hvaða
þættir næðu til unglinga og væru mikilvægir og hverju þau hefðu
síður áhuga á og þyrfti þá að breyta eða sleppa. Kynfræðsluefnið
fékk vinnuheitið Kynveruleiki í ljósi kynheilbrigðis (KÍK) (Sóley S.
Bender, 2010a). Meginástæða þess að 13 ára unglingar urðu
fyrir valinu er sú breyting sem verður á kynhegðun unglinga á
milli 13 ára og 14 ára aldurs. Samkvæmt landskönnun sem gerð
var meðal 17­20 ára unglinga árið 1996 sögðust alls 7,6% hafa
byrjað að hafa samfarir 13 ára eða yngri en við 14 ára aldurinn
voru það 25,5% (Bender o.fl., 2004). Í endurtekinni landskönnun
meðal 18­20 ára unglinga árið 2009 var hlutfallið 4,6% meðal 13
ára og 17,7% meðal 14 ára unglinga (Sóley S. Bender, 2010b).
Hér á landi glíma unglingar við ýmis vandamál á þessu sviði bæði
hvað varðar þunganir unglingsstúlkna og kynsjúkdóma (Bender,
Geirsson og Kosunen, 2003; Landlæknisembættið, 2010a,
2012). Námsefnið er í anda markmiða heilbrigðisáætlunar
þar sem stefnt hefur verið að því að lækka tíðni þessara
lýðheilsuvandamála (Heilbrigðis­ og tryggingamálaráðuneytið,
2001). Tilgangur þessa ferlismats var að skoða hvernig gengi
að kenna KÍK, kosti þess og takmarkanir ásamt því hvernig
nemendum tækist að vinna úr verkefnunum.
AÐFERÐ
Rannsóknarsnið
Rannsókn þessi byggist á ferlismati (process evaluation)
(Linnan og Steckler, 2002) sem getur bæði verið megindlegt
og eigindlegt. Aðferðin hefur meðal annars verið notuð til
að meta innleiðingu á kynfræðslu í skólum (Al­Iryani o.fl,
2010; Mukoma o.fl, 2009). Í þessari rannsókn er stuðst við