Þjóðmál - 01.12.2012, Blaðsíða 53

52 Þjóðmál VETUR 2012
af öðrum eftir því sem þjóðfélagið opnaðist
og varð frjálsara og tækifæri sköpuðust sem
ekki voru áður fyrir hendi . Jón Sigurðsson
forseti, sem sjálfur var kominn af fátæku
fólki, hafði átt þátt í því að breiða út þá
hugmynd að hver maður væri sinnar gæfu
smiður . Hann þýddi og gaf út árið 1839
vinsæla ævisögu Benjamíns Franklíns sem í
margra augum var nokkurs konar holdtekja
hugmyndarinnar um manninn sem hefst
af sjálfum sér . Jón forseti hafði nefnt að
það væri „harla eftirtektarvert, hversu
ýmsir menn hafa með frábærum dugnaði
og aðfylgi komið sér í fremstu röð meðal
þjóðar sinnar, þótt þeir væru í upphafi hinir
öftustu“ .
„Hinir nýríku“
Ólafur Thors og bræður hans voru hinir fyrstu á Íslandi sem nefndir voru
nýríkir . Það gerði Jónas Jónsson frá Hriflu í
blaðagreinum á þriðja og fjórða áratugnum .
Aðrir urðu síðan til að taka það upp eftir
honum . Jónasi líkaði ekki að Thorsararnir
efnuðust á útgerð því hann taldi landbúnað
göfugri auðsuppsprettu . En það sem
hneykslaði hann mest voru viðhorf þeirra
– yfirleitt ýkt af penna hans – og lífshættir
– gjarnan orðum auknir; „eyðslulíf á háu
stigi“, „iðjuleysi“, „menningarleysi“, „óhóf
í daglegum venjum“ og „slá um sig með
peningum“ hét það þegar honum varð
heitt í hamsi . Húsakynni Thorsaranna kvað
hann „fáránleg skrauthýsi“ og ekki voru
„sumarskálar til laxveiða“ betri .
„Nouveau riche“ — hinir nýríku — er
alþjóðlegt hugtak, franskt að uppruna, um
þá sem auðgast hafa á einum mannsaldri
án bakhjarls í nokkrum ættarauði . Á
yfirborðinu er það hlutlaust og gerir
engan mun á því hvort menn hafa efnast
fyrirhafnarlítið með bralli og braski eða
með ærlegu starfi og erfiðismunum . En í
reynd hefur það alltaf falið meira í sér . Það
drýpur af því lítilsvirðingin; það er nokkurs
konar stimpill sem segir að viðkomandi
séu ekki eins fínir og virðulegir og menn
ættarauðsins, eigi margt eftir að læra og
reyna áður en þeir eru teknir inn í samfélag
heldri manna . Og ekki víst að það verði
nokkru sinni; sumir hinna nýríku verða
snauðir á ný jafnhratt og þeir auðguðust .
Þeir ofmetnast, kunna ekki fótum sínum
forráð . „Það þarf sterk bein til að þola góða
daga,“ segir málshátturinn .
Fornríkum mönnum og ættstórum var
yfirleitt ekki um þessa nýliða auðstéttar-
innar gefið, síst skyndigróðamennina;
fannst þeir sjálfumglaðir spjátrungar .
„Þrjár kynslóðir þarf til að koma upp fyrir-
manni,“ segja Englendingar . En á Íslandi
höfðu menn hvorki tíma né þolinmæði til
að fylgja þeirri reglu . Þegar Thorsararnir
komu fram á sjónarsviðið á öðrum og
þriðja áratugnum voru mörg valdasæti
viðskipta og stjórnmála auð eða völt .
Það vantaði forystumenn og frumkvöðla
með metnað og sjálfsöryggi . Það vantaði
nýja fyrirmenn . Hinar gömlu ættir auðs
og valda voru búnar að missa fótfestuna,
gamalgróinn fjölskylduauður uppurinn
og erfingjarnir um þær mundir fæstir til
stórræðanna . „Hinir nýríku“ erfðu landið
— og miðin — og urðu á stuttum tíma
fornríkir í vitund fólks . Thorsararnir
voru fyrirferðarmestir en ekki einir um
hituna .
Í heimsstyrjöldinni fyrri græddu nokkrir
brautryðjendur íslenskrar innflutnings -
verslunar, Ólafur Þ . Johnson, Garðar Gísla-
son og Hallgrímur Benediktsson, óhemju
fé, tókst að ávaxta það, og lögðu hver um
sig grunn að miklu ættarveldi sem fjallað er
um í kafla bókarinnar um „Fjölskyld urnar
fjórtán .“