Orð og tunga - 01.06.2006, Side 71

Haraldur Bernharðsson: Gás, gæs og Gásir, Gásar
69
ívið eldri en útbreiðsla rótarsérhljóðsins æ (á —> æ, sbr. 4b) eða að fyrr-
nefnda breytingin hafi að minnsta kosti fyrr náð fótfestu en sú síð-
amefnda. Meðal þess sem nefna mætti til stuðnings þeirri skoðun er
þetta:
(9) a. Elsta dæmi um nýju fleirtöluendinguna -ir (7a) er ívið
eldra en elsta dæmi um útbreiðslu rótarsérhljóðsins æ (8a).
b. í málfræði Runólfs Jónssonar 1651 er nf. et. gás en ending
nf./þf. ft. er -ir
c. Sautjándu aldar skrifarar NKS 1147 fol. og AM 554 g 4to
rita bæði gás(-) og gæs(-) í þf. et., sbr. (8b-c), en þf. ft. hefur
endinguna -ir, sbr. (7d-e).
d. í ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru nokkur dæmi um
varðveislu rótarsérhljóðsins á fram á nítjándu öld en engin
raunveruleg dæmi um nf./þf. ft. gæs(s).
e. Dæmi um nýtt beygingarmyndan í nf./þf. ft. í ömefninu
Gásir koma fram þegar um miðja fimmtándu öld (sjá §4.2).
Þessar röksemdir eru auðvitað misveigamiklar og nauðsynlegt að
hafa fyrirvara á. Nefna mætti að minnsta kosti þessa:
(10) a. Aldursmunur á elstu dæmunum (7a) og (8a) er óverulegur
og aldur handrita eins og í (7a) verður ekki ákvarðaður
með mikilli nákvæmni.
b. Það gæti verið hrein tilviljun að breyting nf./þf. ft. birtist
fyrr í rituðum heimildum en breyting rótarsérhljóðsins í
eintölunni vegna þess að dæmi um eintöluna eru fá; þetta
orð er einfaldlega miklu algengara í fleirtölu en eintölu.
c. Nýtt beygingarmyndan í örnefninu nf./þf. ft. Gásir hefur
takmarkað gildi fyrir þróun samnafnsins því að breytingin
í örnefninu er að nokkru leyti annars eðlis, eins og síðar
verður rætt (§4.3).
Niðurstaðan um aldur breytinganna í samnafninu er þá þessi: Þau
dæmi sem fundist hafa í rituðum heimildum benda til að þessar breyt-
ingar hafi farið af stað á sextándu öld. Á grundvelli þessara heimilda
verður ekki með óyggjandi hætti úr því skorið hvor breytingin mimi
eldri en svo virðist sem breyting endingar nf./þf. ft. -0 í -ir (4a) hafi
fyrr náð fótfestu en breyting rótarsérhljóðsins áíæí eintölumyndum
orðsins (4b). Ekki er því ósennilegt að fyrrnefnda breytingin sé eldri
en sú síðamefnda.