Orð og tunga - 01.06.2006, Side 76

74 Orð og tunga
benda til þess að nýja fleirtöluendingin -ir (16a) sé eldri en alhæfing
rótarsérhljóðsins æ (16b).
Freistandi er að rekja viðbót fleirtöluendingarinnar -ir til þess að
fleirtalan var ómörkuð andspænis eintölunni. Á fjórtándu öld varð
nf./þf. ft. gæss að gæs við hljóðrétta styttingu ss í bakstöðu (ss > s).
Þar með vék fleirtöluendingin -s fyrir endingunni -0 í gæsarorðinu,
eins og sýnt var í (2), og þar með fólst beygingarfræðileg aðgreining
eintölu og fleirtölu í víxlum rótarsérhljóðanna á og æ. Sama þróun átti
sér stað í orðunum mús og lús. Til glöggvimar er þetta sýnt aftur í (17):
(17) Stytting ss í bakstöðu á fjórtándu öld
a. b. c.
et. nf./pf. gás-0 mús-0 lús-0
ft. nf./þf. gæs-s > gæs-0 mýs-s > mýs-0 lýs-s > lýs-0
Ef eintala gæsarorðsins var sjaldheyrð gátu börn á máltökuskeiði hætt
að skynja þetta hlutverk hljóðavíxlanna á og æ og bætt við nýju fleir-
tölumerki: gæs-0 —> gæs-ir. Aðgreining eintölu og fleirtölu byggðist í
þessu tilviki á víxlum rótarsérhljóðanna á og æ; rótarsérhljóðin höfðu
hvort um sig engu beygingarfræðilegu hlutverki að gegna, heldur var
það samband þeirra sem hafði þetta aðgreiningarhlutverk. Ef eintalan
var sjaldheyrð og fleirtalan ríkjandi gat þetta víxlsamband sérhljóðs-
ins á í eintölu og æ í fleirtölu rofnað; þar með skapaðist þörf fyrir
nýtt fleirtölumerki líkt og í dæmunum í (15). Ekki kemur á óvart að
endingin -ir skyldi verða fyrir valinu þar sem sú ending virðist býsna
virk meðal kvenkynsorða. Þegar í fomíslensku gætir ríkrar tilhneig-
ingar kvenkynsorða með nf./þf. ft. -ar eða -r til að taka upp endinguna
-ir (Bjorvand 1972) og í nútímaíslensku er -ir algengasta fleirtöluend-
ing kvenkynsorða en -0 er aftur á móti afar fátíð hjá kvenkynsorðum
(Ásta Svavarsdóttir 1993:104-105,110-11).
Hafi fleirtala gæsarorðsins verið ómörkuð andspænis eintölunni
skýrir það enn fremur hvers vegna rótarsérhljóð fleirtölunnar (æ) var
alhæft á kostnað rótarsérhljóðs eintölunnar (á); sú þróun er þá fyllilega
sambærileg við þróunina í frísnesku orðunum í (13). Þróun beyging-
ardæmisins á sextándu öld hefur þá verið eins og sýnt er í (18).