Orð og tunga - 01.06.2006, Qupperneq 101

Katrín Axelsdóttir: Hvað er klukkan?
99
Tafla 2: Orðalag um nákvæman tíma um þessar mundir
„Gamla" kerfið „Nýja" kerfið
Eftir heila tímann t.d. 12.05 klukkan er <fimm> mín- útur gengin í <eitt> klukkan er <fimm> mín- útur yfir <tólf> klukkan er <fimm> mín- útur yfir <tólf>
Fyrir heila tímann t.d. 11.55 klukkuna vantar <fimm> mínútur í <tólf> klukkan er <fimm> mín- útur í <tólf>
Ekki er vitað nákvæmlega hvenær gamla kerfið tekur að þoka fyrir
hinu nýja, en það hefur líklega verið um miðja síðustu öld.17 Hér verð-
ur sjónum ekki beint að tímanum heldur ástæðum breytingarinnar.
4 Ástæður breytingarinnar
Ósennilegt er að gamla kerfið hafi hörfað að ástæðulausu. Hér verða
rædd nokkur atriði sem kunna að hafa valdið því að nýja kerfið varð
til.
í íslensku er hægt að miða bæði við heila tímann og hálfa tímann.
Við getum t.d. sagt klukkan erfimm mínútur yfir hálfeitt og klukkuna vant-
arfimm mínútur íhálfeitt.18 Þetta er hins vegar aðeins hægt með yfir, í og
vantar ... í; ekki er hægt að nota gengin í við hálfa tímann. 12.35 væri
klukkan er prjátíu og fimm mínútur gengin í eitt eða þá klukkuna vantar
tuttugu ogfimm mínútur í eitt. Þetta eru nokkuð langar segðir því töl-
urnar eru svo háar. Hugsanlega er þama að finna eina ástæðu þess
að breytingin varð. Þegar miðað er við hálfa tímann má nota lægri og
meðfærilegri tölur: klukkan erfimm mínútur í hálf(eitt), klukkuna vantar
fimm mínútur t hálf(eitt), klukkan er fimm mínútur yfir hálf(eitt).19 Orða-
lag sem ekki var hægt að nota við hálfa tímann, þ.e. gengin í, varð e.t.v.
óvinsælt fyrir vikið.
17Kona fædd 1944 man eftir því að hafa verið skömmuð fyrir að segja klukkan er
<tvær> mínútur í <eitt> í merkingunni 'klukkuna vantar' um miðjan 6. áratuginn.
18Misjafnt er í tungumálum hvort hægt er að miða við hálfa tímann. Það er t.d. ekki
hægt í ensku: *five minutes past halfpast eleven. Það er hins vegar hægt í Norðurlanda-
málum:/em minutter over halv elleve.
19Eins og svigarnir sýna getur verið nóg að segja hálf(í stað hálfeitt, hálftvö o.s.frv.)
og segðin verður þá enn styttri.