Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 34

Náttúrufræðingurinn
34
spá taki hugmyndir frá Hallmundar-
kviðu. Hvað sem því líður er næsta
víst að hin miklu eldgos 10. aldar
hafi haft áhrif á heimsendishug-
mynd og goðsögur fornmanna.
7. vísa – Ég stíg fjall af fjalli félaga
minna; ég ferðast einatt myrkranna á
milli; ég fer norður á bóginn dýpst niður
í hinn þriðja heim; sá dökkleiti, sem ótt-
ast komu mína fari jafnan í Élivoga; ég
er á öndverðum meiði við jötuninn.
Hér er goslýsingunni sjálfri
að mestu lokið og skáldið snýr
sér að goðfræðilegri útleggingu
hamfaranna. Kvæðið breytist í
frásögn af átökum jötna og Þórs.
Ekki er fullljóst hverjum Hall-
mundur fylgir að málum. Vísan
er ansi torræð en virðist fjalla um
viðureign Hallmundar og félaga
hans við öflugan svartskeggjaðan
andstæðing sem býr djúpt í jörðu
og kvíðir heimsókn Hallmundar.
Fræðimenn eru ekki á eitt sáttir um
hver þessi andstæðingur muni vera,
Finnur Jónsson telur að átt sé við
Þór, Guðmundur Finnbogason við
Surt en Þórhallur Vilmundarson
telur fremur að um ónafngreindan
hrímþurs sé að ræða sem takist á
við eldjötnana Surt og félaga hans.20
Skáldinu verður hugsað til Élivoga.
Samkvæmt Gylfaginningu og Vaf-
þrúðnismálum er Élivogar fljót eitt
mikið sem upptök á í Hvergelmi í
miðjum Niflheimi. Þar eru jafnan
kuldar og frost. Þaðan rann fljótið
til Ginnungagaps og flutti með sér
kuldann úr norðri en í miðju Ginn-
ungagapi mætti það hitanum sem
lagði frá Múspellsheimi. Í þeim
átökum frosts og funa kviknaði
hið fyrsta líf, hrímþursinn Ýmir.
Hugsanlega er skáldið með líkingu
í huga, Norðlingafljót verður hlið-
stætt Élivogum þar sem það byltist
ískalt undan Langjökli og rann í átt
til hraunspúandi gosstöðva Hall-
mundarhrauns (7. mynd). Miklar
gufur hefur lagt til lofts þar sem áin
rann að glóðheitri hraunröndinni.
8. vísa – Vér vorum allir saman í myrk-
heimi; ég sá um það að hellirinn dygði;
vér nutum þeirra verka minna; það er
furða hvað eldhríðin mundi hita mér,
ef ég kæmi samt þangað, svo vel sem
ég þoli eld.
Í vísunni virðist vera sagt frá helli
sem Hallmundur og félagar hans
hittast í og þar mun hafa verið all-
heitt. Miklir hellar einkenna Hall-
mundarhraun og allt frá fornöld
virðast menn hafa áliðið þá vera
bústaði jötna. Þetta kemur fram
í frásögn Landnámu af Þorvaldi
holbarka sem fór að Surtshelli og
flutti jötninum sem þar bjó drápu.21
Líklega endurspeglast þetta einnig
í nafni Hallmundarhrauns sjálfs.
Ekki er ljóst í hvaða helli menn
hugsuðu sér að Hallmundur hefði
búið. Í hellunum hefur vafalítið
verið töluverður hiti lengi eftir gosið.
Kviðan staðfestir það. Fyrst í stað
hefur verið óverandi í þeim (nema
fyrir jötna) en síðar hefur hraunið
kólnað hægt og hægt og árum og
áratugum saman hefur þar verið
notalegur innihiti þótt kalt væri
úti. Minjar um mannavist og e.k.
búskap í Surtshelli og fleiri hellum
Hallmundarhrauns eru sennilega
frá þeim tíma. Hér gæti verið vís-
bending um að kvæðið hafi verið ort
áður en hellarnir kólnuðu það mikið
að menn gætu farið í þá.
9. vísa – Menn báru mér gráskeggjaðan
jötun handan frá vígvellinum; von mun
vera á konu arnarins; ég sendi jötninum
sterklegan, járnsleginn steinnökkva,
auðkenndan útskornum bröndum.
Vísan er ærið torskilin. Fyrst
virðist vera lýst falli gráskeggjaðs
foringja jötna sem borinn er af
vígvellinum. Svo er talað um að von
sé á kvenfugli arnarins en hlutverk
hennar er ekki útskýrt. Í seinni hluta
vísunnar er lýst járnbentu skip úr
steini (steinnökkva) með útskornu
stefni. Páll Bergþórsson telur að hér
sé ákveðnum hraunmyndunum líkt
við skip. Hugsanlega ætlar Hall-
mundur að leggja hinn fallna for-
ingja í þetta skip. Ósigur eldjötunsins
táknar líklega að gosi sé að ljúka og
eldar að kulna.
10. vísa – Þór hinn sterki veldur böli
manna; menn segja að illt eitt hljótum
vér af að deila við hann; felldur er sá sem
brennir jöklana; jötnum hefur fækkað;
ég fer ekki að ástæðulausu dapur niður
í sveit hins svarta Surts í hinn heita eld.
Þarna er Þór nefndur með nafni
og hann talinn valda böli manna eða
e.t.v. jötna. Skáldið (Hallmundur)
bætir því við að illt eitt hljótist af
því að slást við hann. Sá sem brennir
jöklana er fallinn og jötnum hefur
því fækkað. Þetta virðist vera sami
jötunn og rætt er um í 9. vísu. Helst
er svo að skilja að það sé Surtur
sjálfur. Hallmundur fer því dapur til
heimkynna hans. Eins og í 9. vísu er
hér kveðið um goslokin.
11. vísa – Ég veð mjöll á milli heima;
víða er svart af eldi; jörðin springur
því að ég ætla að Þór einn hafi þannig
farið þangað; þungar áhyggjur má lesa
út úr svip jötunsins, sjálfs mín, er ég
fer víða; heldur verður augnatillit mitt
ógnþrungið.
Þarna er lýst aðstæðum eftir eld-
gosið, svart og sprungið hraunið
þekur land og snjórinn er dökkur af
gjóskufalli. Hallmundur fer á milli
heima þ.e. undirheima eldsins og
yfirborðs jarðar, og er hugsanlega að
reyna að veita Þór eftirför. Hann er í
hryggur í huga og augnatillit hans er
ógnþrungið sem ef til vill á að sýna
að hann er í hefndarhug.
12. vísa – Ég á einn hús í hrauni; menn
hafa sjaldan sótt mig heim; ég var aldrei
fyrr slyngur að skemmta mönnum;
lærið flokkinn drengir, eða þið munið
sæta þungri refsingu; enn er skáldmjöð-
urinn þrotinn (kvæðið á enda).
Vísan er auðskilin og áskorunuin
í endann, um að menn læri kvæðið,
hefur ef til vill orðið til þess að menn
festu sér það betur í minni en ella.
Hvaða gosi er lýst?
Hvaða eldgosi er hér lýst? Er
þetta ákveðið eldgos eða blandast
saman reynsla af fleiri gosum? Er
skáldið e.t.v. að tala almennt um
eldgos án þess að hafa sérstakt gos
í huga? Eru hugmyndir Þórhalls
Vilmundarsonar og Páls Bergþórs-
sonar um tengsl við Hallmundar-
hraun raunhæfar?
Frásögnin bendir ekki til að um
almenna goslýsingu sé að ræða,