Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 42

Náttúrufræðingurinn
42
e http://en.wikipedia.org/wiki/Bonobo
f Sem dæmi um slíka aukaverkun má nefna að vissar stökkbreytingar á genum sem stýra sameindagerð
blóðrauða eða hemóglóbíns draga úr súrefnisburðargetu blóðsins en veita aukið þol gegn malaríu. Í
umhverfi þar sem malaría herjar ekki, eyðir náttúruvalið þessum stökkbreyttu genum þegar fram líða
stundir, en þeim mun meira fer fyrir þeim í stofnum manna sem malarían er skæðari í kringum þá.
Allstórar hjarðir þeirra skiptast við
dagleg störf í minni fjölskylduhópa,
þar sem ættmóðir fer fyrir dætrum
sínum á ýmsum aldri og börnum
sínum og þeirra. Fullorðnir karlar
eru laustengdari.
Þótt undirstöðufæða simpansa
sé gróður, einkum aldin, drýgja
þeir þennan kost stundum með
kjöti, oftast af smáöpum sem karlar
þeirra veiða uppi í trjám með gargi
og látum. Bónobóar eru eindregnari
aldinætur, þótt þeir grípi stöku
sinnum skorkvikindi eða stærri dýr.
Meðal simpansa berjast sterkir
karlapar um völd og þar með um
réttinn til að makast með apynjunum,
en þær eru neðar í virðingar-
stiganum. Bónobókarlar gera hins
vegar ekkert tilkall til valda en láta
kvenþjóðinni þau eftir. Mun minna
er hjá þeim um árekstra og átök en í
hópum annara mannapa. Skýringin
er að bónóbóar leysa flestan félags-
legan vanda með kynlífi.
Þeir fara að kjörorði hippakyn-
slóðarinnar, make love not war eða
„ríða en ekki stríða“. Samkynhneigð
tengsl virðast algengari en gagnkyn-
hneigð. Engin föst sambönd greinast
á milli ákveðinna einstaklinga; meira
eða minna eru „allir með öllum“,
óháð kynferði og aldri. Þó virðast
mæður ekki hafa kynmök við kyn-
þroska syni sína.
Venjulegar samfarir bónobóa taka
að jafnaði um 15 sekúndur, og
mökun kvið við kvið er algeng, líkt
og hjá mönnum. Auk þess þekkjast
ýmis tilbrigði, svo sem munnmök,
tungukossar, eða þegar samkyns dýr
núa saman kynfærum (skapanudd
meðal apynja (12. mynd) og
typpaskylm ingar karla.e
Þegar vinir hittast heilsast þeir oft
með mökun. Ágreiningur er leystur
á sama hátt. Menn og ýmsir apar
eðla sig oft eftir að þeir hafa fengið
fylli sína af mat, en þegar flokkur
bónobóa kemur að ríkulegri fæðu,
svo sem tré eða trjám með fullþroska
aldinum, grípa aparnir til kynlífs
áður en þeir setjast að mat sínum.
Þetta telja apafróðir menn að komi
í veg fyrir erjur, svo sem átök um
bestu bitana.
Lokaorð
Eins og Bangsimon benti á, þá er
erfitt að vita hvað býflugur hugsa,
og það á raunar við um mörg dýr
önnur. Sumt af því sem freistandi
er að telja óvenjulega kynhegðun
gæti haft aðra skýringu, til dæmis
verið liður í baráttu dýranna um
ráðandi stöðu innan hópsins, enda
hafa margir dýrafræðingar verið
tregir til að líta á þessi tilvik sem
kynferðislegt atferli og jafnvel lokað
augunum fyrir þeim. Sá gæsafróði
dýrafræðingur Konrad Lorenz
(1903–1989) þvertók til dæmis fyrir
það að óeðli eins og samkynhneigð
kæmi fyrir hjá gæsum í náttúrunni.
En eftir því sem fleira kemur í ljós
varðandi sérkennilega hegðun af
því tagi sem hér hefur verið greint
frá, verður erfiðara að sættast við
þá hugmynd að hún komi kynlífi
ekki við.
Á menntaskólaárum þess sem
þetta skráir var orðheppinn nátt-
úrufræðikennari spurður um það
hvort „hómósexúalismi“ væri arf-
gengur. Kennarinn svaraði, rétti-
lega: „Ekki ef hann er praktíseraður
eingöngu.“
Samt er samkynhegðun (ásamt
tvíkynhegðun) útbreidd í heimi
dýranna, og ljóst að erfðir koma þar
við sögu, þótt umhverfið skipti líka
miklu máli. Einhverjir kostir hljóta
að fylgja þessari kynhegðun, ef ekki
beint, þá sem aukaverkun þeirrar
arfgerðar sem kallar hana fram.f
Að öðrum kosti hlyti hið óvægna
val náttúrunnar að hafa fyrir löngu
hreinsað úr erfðamengi dýranna öll
gen sem tengjast samkynhegðunar.
Þetta vekur spurningar um hvert sé
gildi slíkrar hegðunar – beint eða
óbeint – í þróun. Þar eru svörin allt að
því jafnmargvísleg og svarendur eru
margir, og verður ekki farið nánar út
í þá sálma hér en lesendum bent á
greinargóða samantekt Bagemihls á
helstu tilgátunum.
Vitneskja, að nokkru leyti ný-
fengin, um fjölbreytni í kynhegðun
dýra, sem víða fer langt út fyrir
æxlunarhlutverk, vekur líka ýmsar
spurningar, og sumar áleitnar, um
túlkun á samsvarandi breytileika
innan tegundar okkar. Höfundur
pistilsins heldur sínum þönkum um
það fyrir sig en lætur lesendum eftir
að komast að eigin niðurstöðu.
Þakkir
Sumt af því sem hér er skráð er umdeilt og við-
kvæmt, einkum þegar hátterni ýmissa dýra er
borið saman við hugsun og gerðir manna. Hrefna
Sigurjónsdóttir prófessor las handrit greinarinnar
yfir og færði ýmislegt í framsetningu þess til
betri vegar, auk þess sem hún miðlaði mér og
lesendum af þekkingu sinn á atferlisfræði dýra.
Kann ég henni góðar þakkir fyrir.
Póst- og netfang höfundar
Örnólfur Thorlacius
Hringbraut 50
101 Reykjavík
oth@internet.is
um höfundinn
Örnólfur Thorlacius (f.
1931) lauk fil.kand.-prófi í
líffræði og efnafræði frá Há-
skólanum í Lundi í Svíþjóð
1958. Hann var kennari við
Menntaskólann í Reykjavík
1960–1967, Menntaskólann
við Hamrahlíð 1967–1980
og rektor þess skóla 1980–
1995. Samhliða kennslu hefur Örnólfur samið
kennslubækur og hann hafði um árabil um-
sjón með fræðsluþáttum um náttúrufræði í
útvarpi og sjónvarpi. Hann var um skeið rit-
stjóri Náttúrufræðingsins.
12. mynd. Bónobó; tvær apynjur í lesbísku
skapanuddi.e