Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 51

51
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
lirfur (1. mynd). Hins vegar er klak
mikil umhverfisbreyting fyrir fóstrið
og handhægur viðmiðurnarpunktur
í allri umræðu. Hin raunverulega
þroskabreyting er því frá fóstri,
sem fær sína næringu eingöngu úr
kviðpoka yfir í lirfu, sem sjálf aflar
sér fæðu (að hluta, eða öllu leyti).
Þessi umskipti fela í sér líkamlegar
og lífefnafræðilegar breytingar,
ásamt breytingum í atferli.
Strangt til tekið eru seiði og ung-
fiskur sama þroskastigið, en þar sem
fiskurinn stækkar oft gríðarlega
mikið á þessu þroskastigi (jafnvel
þúsundfaldar þyngd sína), þá getur
ungfiskur verið þægilegt orð til
aðgreiningar á smáum seiðum og
stálpuðum ungfiski. Mörkin þarna á
milli eru þó óljós, en til einföldunar
hefur þó lengi verið venja meðal
fiskifræðinga að telja sjávarfiska
eiga afmæli um áramót og seiði, sem
klekjast út að vori verða því eins árs
um næstu áramót. Það væri því til-
valið að láta seiðin breytast í ung-
fisk um sín fyrstu áramót. Hjá laxi
stendur þó seiðastigið yfir í nokkur
ár. Við þroskun kynkirtla breytist
ungfiskurinn síðan í kynþroska fisk,
en ellistigið (e. scenesence), sem hér
er nefnt geldfiskur er raunar ekki
merki um eiginlega þroskun heldur
hrörnun, þótt mikilvæg breyting
eigi sér vissulega stað.
Myndbreyting fisklirfa
Það er áhyggjuefni hversu afskipt
þroskun fiska er í íslenskum grunn-
skólum. Helstu lífsferlar lífvera er
grundvallarþekking, sem ýmis
önnur líffræðivitneskja byggir á,
þannig að eðlilegt er að sú fræðsla
fari fram strax í fyrstu bekkjum
grunnskóla. Samkvæmt núgildandi
Aðalnámskrá grunnskóla, á nemandi
við lok 4. bekkjar að geta: „… lýst
nokkrum einföldum en ólíkum lífs-
ferlum lífvera, s.s. fræ verður að
plöntu, lirfa verður fiðrildi, úr eggi
kemur ungi, barn verður til“.10,11 En,
þrátt fyrir að þjóðin byggi afkomu
sína að stærstum hluta á fiskveiðum
og fiskvinnslu, er börnunum okkar
almennt ekki kennt að úr eggjum
flestra fiska klekjast fisklirfur, sem
síðar myndbreytast í seiði. Með
myndbreytingu er hér átt við
gagngera endurmótun á útliti og
líkamlegri starfsemi fisksins. Ofan-
nefnd orðanotkun er í samræmi við
enska málhefð: „fish larvae meta-
morphose into juveniles“.
Lirfur beinfiska í sjó eru oftast
glærar og þráðlaga (2. mynd),
algeng lengd við klak er 3–5 mm,
en þó eru t.d. loðnu- og síldarlirfur
talsvert lengri (6–9 mm). Flestar
fisklirfur klekjast með næringu
í kviðpoka, sem endist í nokkra
daga, en sjaldnast lengur en viku.
Við klak líkist fisklirfa foreldrunum
nánast ekkert, hún er ekki með roð,
aðeins umlukin örþunnri gagn-
særri húðhimnu, þannig að vel sést
að einfaldur meltingarvegurinn
líkist helst beinni slöngu. Margar
fisklirfur hafa hvorki munn né
endaþarm þegar þær klekjast, en á
fyrstu dögunum opnast meltingar-
vegurinn í báða enda og þær geta
farið að afla sér fæðu. Í stað ugga
liggur þunn himna út frá ofanverðu
höfði aftur fyrir stirtlu og fram eftir
kvið (2. mynd). Lirfan syndir með
S-laga hreyfingum og himnan gefur
henni því aukna viðspyrnu. Fisk-
lirfur anda gegnum húðhimnuna,
því tálkn myndast ekki fyrr en við
myndbreytingu.
Það er því augljóst að til að líkjast
foreldrum sínum þarf fisklirfan að
ganga í gegnum miklar breytingar,
misgagngerar eftir tegundum. Þessi
umsköpun úr gegnsærri þráðlaga
lirfu í öflugt seiði, sem líkist for-
eldrunum nefnist myndbreyting.
Flatfiskar láta sér reyndar ekki
nægja að roð, uggar og tálkn
myndist við myndbreytinguna og
að innyflin umbyltist, heldu vinst
einnig upp á höfuð þeirra, þannig
að bæði augu enda á sömu hlið
(3. mynd). Myndbreytingin er því
líkt og hjá skordýrunum mesta
breytingin í þroskaferli fiska og í
raun allt í senn, umbylting á formi,
virkni og hegðun fisksins.
Misjafnt er hvenær fisklirfur
myndbreytast, en hjá mörgum bol-
fiskum eins og t.d. þorskfiskum
gerist það oft um 6–8 vikum eftir klak.
Hér við land ganga síld og loðna
hins vegar ekki í gegnum mynd-
breytinguna fyrr en hálfu til einu ári
eftir klak. Hjá sumum fisktegundum
tekur myndbreytingin sjálf einungis
örfáa daga, en hjá öðrum tegundum
gerist þetta hægar og mynd-
breytingarferlið getur tekið nokkrar
vikur hjá flatfiskum.
Laxfiskarnir
Hjá laxfiskum er þroskaferlið tals-
vert frábrugðið þroskun flestra
sjávarfiska. Þar er um beina þroskun
að ræða, án eiginlegs lirfustigs og
myndbreytingar. Laxaeggin eru
mjög stór og innihalda mikla forða-
næringu. Að loknum löngum klak-
tíma yfir kaldasta tíma ársins eru
lirfurnar orðnar mjög stórar og
2. mynd. Ljósmynd af nýklakinni þorsk-
lirfu. Lirfan klekst úr eggi meðan hún er
enn á fósturstigi. Hún er gegnsæ og hefur
hvorki munn né endaþarm, en talsverða
forðanæringu í kviðpoka. Myndin er birt
með góðfúslegu leyfi Food and Agriculture
Organization of the United Nations (FAO).
3. mynd. Myndbreyting flatfisks. Fyrir
myndbreytingu líkjast flatfiskalirfur mjög
öðrum fisklirfum (efsta mynd). Við mynd-
breytinguna snýst upp á höfuð þeirra og
annað augað flyst yfir á hina hliðina. Jafn-
framt fletjast seiðin út og leggjast á botninn
á blindu hliðina (neðst). Teikning: Konráð
Þórisson.