Morgunblaðið - Sunnudagur - 30.10.2016, Blaðsíða 22

Í
ár eru liðin 60 ár frá því að uppreisnin í
Ungverjalandi átti sér stað. Í ár eru lið-
in 60 ár frá því að Íslendingar tóku
fyrst á móti flóttafólki, árið 1956. Í ár
eru liðin 60 ár frá því að foreldrar mínir
kynntust. Fyrir mig hefur þessi tala 60 mjög
sérstaka þýðingu. Foreldrar mínir eru Ung-
verjar og voru í flóttamannahópnum sem kom
til landsins árið 1956, þau voru um tvítugt,
bæði ógift, móðir mín kom með æskuvinkonu
sinni en faðir minn kom með foreldrum sínum,
systkinum og frænku. Í þessum hópi voru 52
Ungverjar á aldrinum þriggja til 54 ára.
Foreldrar mínir kynntust hér á Íslandi,
giftu sig og stofnuðu fjölskyldu. Það má því
segja að ef uppreisnin í Ungverjalandi hefði
ekki átt sér stað væri ég ekki til í þessari mynd
sem ég er í dag, og væri ekki svona stálheppin
að tala tvö tungumál sem ég get ekki notað
nema í þessum tveimur löndum.
Af hverju Ísland?
Eftir að þau höfðu verið í flóttamannabúðum
skammt frá Vínarborg (sumir búnir að vera
þar í nokkrar vikur) við frekar bágbornar að-
stæður kom dr. Gunnlaugur Þórðarson, for-
maður framkvæmdaráðs Rauða kross Ísland á
þessum tíma, og bauð flóttafólki að koma til
Íslands. Fólk vissi lítið sem ekkert um Ísland
en eins og móðir mín sagði vissi hún að þetta
var frjálst land. Hún hafði látið skrá sig til
Sviss en biðtíminn þangað var nokkrir mán-
uðir.
Flóttafólkið kom til landsins á aðfangadag
jóla 1956. Farið var með það í Hlégarð í Mos-
fellsbæ, þar sem það var í hálfan mánuð. Í jan-
úar var allt vinnufært fólk komið í vinnu og
flestir höfðu fengið samastað. Flestir settust
að á höfuðborgarsvæðinu en sex fóru til Vest-
mannaeyja og tveir til Akraness.
Af þessum 52 flóttamönnum sem hingað
komu settust 25 einstaklingar að hér á landi og
fengu íslenskan ríkisborgararétt og 10 manns
sneru aftur til Ungverjalands en hinir fóru vítt
og breitt um heiminn.
Um hvað snerist þessi uppreisn sem olli því
að 200.000 Ungverjar ákváðu að flýja land og
52 þeirra komu alla leið til Íslands?
Eftir seinni heimsstyrjöldina lenti Ung-
verjaland undir stjórn Sovétríkjanna og árið
1949 var það gert að kommúnísku einræðisríki
undir stjórn Mátyás Rákosi og Kommúnista-
flokks Ungverjalands.
Hinn 23. október 1956 söfnuðust stúdentar í
Budapest saman til stuðnings hugmyndum
Pólverjans Władysław Gomułka, sem vöktu
vonir meðal Austur-Evrópubúa um bætt kjör
og meira sjálfstæði þjóðanna.
Á fundinum voru lesnir upp 16 punktar um
umbætur sem farið var fram á. Meðal þess
sem krafist var voru frjálsar kosningar, tján-
ingarfrelsi og að sovéski herinn yfirgæfi
landið. Almennir borgarar flykktust að, sam-
koman var mjög friðsamleg, þjóðsöngurinn
var sunginn ásamt ættjarðarlögum sem voru
bönnuð. Er leið á fundinn fór að heyrast hróp-
að „Rússar heim“ og fundurinn snerist brátt
upp í mótmæli gegn Sovétstjórninni.
Einhverjir tóku upp á því að rífa gat í miðju
ungverska fánans þar sem hamar og sigð voru,
tákn Sovétríkjanna. Brátt færðist hópurinn,
sem þá taldi yfir 100.000 manns, sameinaðist
öðrum hópum og hélt í átt að þinghúsinu.
Við þinghúsið krafðist hópurinn þess að fá
að hitta Imre Nagy þingmann. Nagy reyndi að
róa mannskapinn með orðunum: „Félagar,
sýnið stillingu.“ En hópurinn svaraði: „Ekki
meir félagar.“
Á sama tíma safnaðist stór hópur stúdenta
saman við borgargarðinn þar sem um 25
metra hárri styttu af Stalín hafði verið komið
fyrir árið 1951. Nú skyldi Stalín steypt af
stalli, verkfræðinemar söguðu stígvélin af
styttunni þannig að einungis stigvélin stóðu
eftir á stallinum. Síðan var böndum komið á
Stalín og hann dreginn af stalli af trukki þar
sem mannfjöldinn bútaði styttuna í sundur.
Mótmælin höfðu fram að þessu verið frið-
samleg, mótmælendur héldu til ríkisútvarps-
ins og kröfðust þess að fá að lesa upp í beinni
útsetningu þær umbætur sem farið var fram á.
Hluti mótmælenda fór inn í húsið til að fá að
lesa yfirlýsinguna upp. Eftir um tveggja tíma
bið fór fljótlega að bera á orðrómi þess efnis að
þeir hefðu verið handteknir. Ungverska ör-
yggislögreglan sem gætti byggingarinnar fór
að dreifa táragasi og hóf skothríð á mannfjöld-
ann. Ungverskir hermenn sem sendir voru á
staðinn sem liðsauki við öryggislögregluna
gengu til liðs við mótmælendur og rifu af sér
rauðu stjörnuna sem var á einkennisbúningi
þeirra. Þessi friðsamlegu mótmæli breyttust
skyndilega í uppreisn. Fréttin um að öryggis-
lögreglan hefði skotið á mannfjöldann breidd-
ist út og fólk fór að vopnbúast. Seinna um
kvöldið bættist liðsmönnum mótmælenda liðs-
auki þegar verkamenn frá vopnaverksmiðj-
unni í borginni komu með vopn til þeirra. Mót-
mælendur náðu útvarpshúsinu á sitt vald og
allsherjarverkfall var boðað.
Skriðdrekar halda til borgarinnar
Að morgni 24. október 1956 héldu sovéskar
herdeildir inn í borgina til að koma á lögum og
reglu. Allt var á suðupunkti; sovéskir skrið-
drekar voru staðsettir víða um borgina við
helstu brýr og umkringdu þinghúsið. Ekkert
fékk stöðvað uppreisnina og margir sovéskir
hermenn, sem búið höfðu í Ungverjalandi síð-
an 1945, komu bróðurlega fram við upp-
reisnarmenn og sýndu samhug. Eins og
blaðamaðurinn Charlie Coutts sagði breska
blaðamanninum Peter Fryer, sem skrifaði
bókina Hungarian Tragedy, um það sem hann
varð vitni að: „Uppreisnarmenn umkringdu
skriðdreka og útskýrðu fyrir hermönnunum
að um friðsamleg mótmæli væri að ræða. Her-
maðurinn sem var í forsvari bauð uppreisnar-
mönnunum að setjast upp á skriðdrekann og
saman óku þeir í átt að þinghúsinu Þegar
þangað var komið voru þar fyrir þrír skrið-
drekar og tveir hertrukkar. Skyndilega hófst
skothríð frá þinghúsinu og var þar á ferð að
talið er ungverska öryggislögreglan og fjöldi
manns lá í valnum. Þetta átti eftir að hafa
slæmar afleiðingar í för með sér.“
Hinn 25. október, þegar ljóst var að stjórn-
völd næðu ekki að brjóta niður þessa mót-
mælaöldu, ákváðu þau að gera hinn vinsæla
Imre Nagy að forsætisráðherra í von um að
hann gæti náð tökum á ástandinu. Næstu fjóra
daga voru hörð átök í borginni þar sem örygg-
islögreglan og sovéskir skriðdrekar börðust á
móti uppreisnarmönnum. Fljótlega var ljóst
að uppreisnarmenn voru tilbúnir að gera hvað
sem var til að fá Rússana til að yfirgefa landið.
Eins og einn uppreisnarmannanna orðaði það í
viðtali síðar: „Hjörtu okkar slógu í takt.“
Almennir borgarar gengu til liðs við upp-
reisnarmenn, hermenn, lögreglumenn og
börn. Börn sem voru alin upp í kommúnisma
börðust nú á móti sovéska hernum. Þrátt fyrir
litla sem enga hernaðarlega þjálfun höfðu upp-
reisnarmenn í fullu tré við sovésku skriðdrek-
anna. Þeir náðu að lokka þá inn í þröngar göt-
ur og réðust á þá vopnaðir bensínsprengjum.
Mannfallið var mikið á báða bóga og sjúkra-
húsin voru yfirfull af særðu fólki.
Samið um vopnahlé
Að morgni 28. október 1956 hafði Nagy for-
sætisráðherra tekist að semja um vopnahlé og
sovésku hersveitirnar yfirgáfu borgina og
héldu til herbúða sinna fyrir utan borgina.
Sovétmenn litu á þetta sem tímabundið ástand
en alls ekki sem uppgjöf. En ljóst var að stór
rifa hafði myndast á járntjaldið. Næstu daga
gátu borgarbúar farið aftur út á göturnar, en
margir þeirra höfðu leitað skjóls í kjöllurum á
meðan átökin voru sem hörðust. Við blasti
mikil eyðilegging en nú gátu borgarbúar um
frjálst höfuð strokið og mikil bjartsýni ríkti.
Fólkið trúði því að það hafði sigrað. Það gafst
tími til að hlúa að þeim sem voru særðir.
Enn í dag þegar ég ræði við ættingja mína
og kunningja um þetta tímabil minnast allir á
hve mikil samstaða var meðal þjóðarinnar.
Sumir rifja það upp að þeir sendu matvæli og
aðrar nauðsynjar til borgarinnar til að styðja
við bakið á uppreisnarmönnum, en mikill
matarskortur var í borginni og fólkið stóð tím-
unum saman í biðröð til að kaupa mat.
Fjölmennur hópur hélt til höfuðstöðva
kommúnistaflokksins og höfuðstöðva fyrrver-
Ljósmynd/Úr einkasafni
Barn
ungversku
uppreisn-
arinnar
Sextíu ár eru liðin frá því að uppreisn
var gerð í Ungverjalandi. Jafnlangur
tími er því liðinn frá því að Íslendingar
tóku við hópi ungverskra flóttamanna,
en það var í fyrsta sinn sem þjóðin tók
á móti flóttamönnum. Höfundur
greinarinnar er dóttir fólks sem var í
hópi 52 Ungverja sem hingað komu úr
flóttamannabúðum í Vínarborg á
aðfangadag árið 1956.
Maríanna Csillag marianna@heilsuborg.is
Stórum ljósmyndum
frá uppreisninni hef-
ur verið stillt upp
víða um Búdapest.
UNGVERSKA UPPREISNIN 1956
22 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30.10. 2016