Fréttatíminn - 15.01.2016, Blaðsíða 32

SMELLTUÁ KÖRFUNANETBÆKLINGUR Á WWW.TOLVUTEK.IS MEÐ GAGNVIRKUM KÖRFUHNAPP
NÝR BÆKLINGUR STÚTFULLURAF SPENNANDI TÖLVUBÚNAÐI
4BLS
NÝ
SENDIN
G
VAR AÐ
LENDA
NÖTRAND
I Í
LEIKINA!
MEÐ EINUM
HNAPP ER H
ÆGT
AÐ KVEIKJA
Á VIBRATION

MODE SEM G
EFUR NÝJA
UPPLIFUN Í L
EIKINA!
MÖGNUÐ 7.1 LEIKJAHEYRNARTÓL MEÐ
HLJÓÐNEMA OG ÖFLUGUM 50MM VIBRA-
TION BÚNAÐI SEM TRYGGIR NÖTRANDI
BASSA OG HÁMARKS HLJÓMGÆÐI.14.900
7.1 GAMINGHEYRNARTÓL
Tölvutek • Reykjavík • Hallarmúla 2 • 563 6900 • Akureyri • Undirhlíð 2 • 430 6900 • www.tolvutek.is
hans rottberger var
Berlínarbúi og gyðing-
ur, fæddur 1903. Hann
var kvæntur og rak lítið
útvarpsverkstæði, en
eftir kæru samkeppnis-
aðila og ógnanir flúði
hann um Kaupmanna-
höfn til Íslands í sept-
ember 1935. Í desember
leggur Olga, kona hans,
upp frá Berlín með
tveggja mánaða gamla
dóttur þeirra, Evu, til
Hamborgar og komu
þær mæðgur til Reykja-
víkur með Goðafossi
skömmu fyrir jól. Fjöl-
skyldan bjó á Hjálpræð-
ishernum.
Hans hóf framleiðslu
á leðurvörum um leið og hann kom til Íslands. Hann var þá í
sambandi við Atla Ólafsson hjá Leðuriðjunni og naut ráða hans
við framleiðsluna. Þá lagði hann á sig mikla vinnu við að læra
íslensku með setum á Landsbókasafninu. Vorið 1936 fluttist fjöl-
skyldan á Holtsgötu 12. Þeim fæddist drengur þá um haustið og
í október komu bróðir Olgu, Heinz Mann, og móðir þeirra, Hel-
ena Lea Mann, til landsins. Heinz fór að vinna hjá Geir í Eskihlíð
og skráður þar til heimilis.
Hans auglýsti verslun sína og verkstæði frá því haustið 1937
til apríl 1938. Iðnrekstur þeirra var í samkeppni við Leðuriðju
Atla Ólafssonar og í desember 1936 gerir Iðnráð skriflega at-
hugasemd til yfirvalda. Í febrúar 1937 kvartar Atli Ólafsson til
lögreglunnar.
Hans tilkynnir fæðingu sonar síns í beiðni um framlengt
dvalarleyfi 18. júní sem hann skrifar sjálfur á íslensku– en fær
synjun.
Rottberger-fjölskyldan og allir sem fylgdust með vissu að hér
var um líf og dauða að tefla. Haustið 1937 á að flytja fólkið úr
landi með tilskipun en Hans fær 19 daga frest til að ganga frá
sínum málum. Þau fara hvergi. Yfirvöld kvarta sín á milli yfir
óhlýðni þessa manns. Hans snýr sér til danska ræðismannsins
og biður um hjálp. Svo vel vill til að fulltrúinn, C. A. C Brun, á
von að hitta Hermann Jónasson í kvöldverðarboði og yfir koní-
akinu samþykkir forsætisráðherrann að júðinn fá frest til vors.
Það er svo í apríl að látið er til skarar skríða. Verkstæðinu
er lokað og hjónin flutt með lögreglufylgd í Herkastalann með
börnin tvö, eins og tveggja ára. Við bryggju í Reykjavík beið
Brúarfoss farþega og þangað eru Rottberger-hjónin flutt með
börnin í lögreglufylgd þann 26. apríl. En skipið lætur ekki úr
höfn sökum verkfalls yfirmanna: „Fjöldi manna safnaðist sam-
an á hafnarbakkanum í gærkvöldi skömmu áður en skipið átti
að fara, til að kveðja kunningja og vini. Það vakti athygli, að kl.
10 var ekki hringt til brottferðar eins og venja er til (eimpípan
er ekki notuð eftir kl. 10), en kl. 11 var hringt skipsklukkunni og
bjuggust þá allir við að skipið myndi fara, en klukkan rúmlega
11 var farþegunum tilkynt, að brottferð skipsins yrði frestað og
mun sú tilkynning hafa komið æði flatt upp á marga,“ segir í
Morgunblaðinu. Fjölskyldan er flutt aftur í gæsluvist í Herkastal-
anum.
Verkfalli lauk með lagasetningu og lagði Brúarfoss úr höfn
með Hans, Olgu og börnin tvö þann 6. maí.
Bróður og móður Olgu, Heinz og Helene Leu Mann, var veitt
dvalarleyfi af mannúðarástæðum vegna heilsubrests hennar.
Hún bar hér beinin, en Heinz ílentist hér á samfelldum fram-
lengingum dvalarleyfa – til 1970.
Þrautagöngu systur hans og fjölskyldu var ekki lokið. Með
þeim fór beiðni til danskra yfirvalda um dvalarleyfi í Dan-
mörku, en yfirvöld voru þess meðvituð að fengist það ekki yrðu
þau send aftur til Þýskalands.
Hans og Olga flúðu frá Danmörku í október 1943 á fiskibát og
komust til Svíþjóðar. Börn sín fjögur skildu þau eftir í umhirðu
vandalausra.
Fjölskylda sem hvarf
landi ekkert unnið til saka? Er það
bara „kvalaþorsti nazistanna“, sem
kemur þeim til að svala sjer á alsak-
lausum mönnum? Það mætti mikið
vera, ef heil þjóð fyltist slíku hatri al-
gerlega tilefnislaust. Sannleikurinn
er sá, að Gyðingarnir í Þýskalandi
hjeldu saman og mynduðu öfluga
hagsmunaklíku, ríki í ríkinu. Þótt
þeir væri aðeins örlítið brot af þýsku
þjóðinni, höfðu þeir komið ár sinni
svo fyrir borð, að þeirra menn voru í
æðstu stöðum. Þjóðverjar litu á Gyð-
ingana eins og aðskotadýr, nokkurs-
konar „setulið“, sem hafði lag á að
ota sínum tota altaf og alstaðar þar
sem feitt var á stykkinu.“
Sérstakar aðstæður
Þegar reglugerð var loks sett við lög-
in um útlendingaeftirlit vorið 1937
komst lag á skipulagðar aðgerðir
embættismanna varðandi landvist-
arleyfi og þá fór að fjölga neitunum
við umsóknum um landvist sem
þá fór fjölgandi. Aðstæður gyðinga
voru þá orðnar alvarlegar og þeir
teknir að flýja land í tugum þúsunda
til Frakklands, Bretlands, Banda-
ríkjanna, landa Suður-Ameríku og
til Palestínu.
Fréttir af ástandinu birtust í reyk-
vískum blöðum: „Gyðingaofsóknum
í Þýskalandi er haldið áfram af enn
meiri harðneskju en áður,“ segir í
Vísi þann 16. júní 1938: „Gyðingar
voru handteknir í gær í hundraða-
tali í ýmsum hlutum Berlínarborg-
ar. Hafa borist fregnir um það, að
stjórnin hafi fyrirskipað að herða
sóknina gegn Gyðingum á ýmsa
lund. Hefir þetta vakið talsverðar
æsingar í sumum hlutum Berlínar-
borgar, einkum í norðurhluta borg-
arinnar, í hverfum þeim, þar sem
fátækir Gyðingar búa. Sjónarvottar
skýra frá því, að árásir hafi verið
gerðar á fjölda Gyðinga í gærkveldi.
Þeir hafi verið dregnir út úr húsum
sínum og búðum og sárt leiknir. Í
sumum tilfellum var Gyðingum hent
út um glugga. Á sölubúðir þeirra
voru málaðar aðvaranir til manna
um að skifta ekki við Gyðinga. ... Í
miðhluta Berlínar sáust í gær í fyrsta
sinni bekkir, sem á var málað: Að-
eins fyrir Gyðinga.“
Samhuga aðgerðir
Þegar umsóknir taka berast íslensk-
um ráðamönnum og á ræðismanns-
skrifstofur Dana víða um Evrópu frá
gyðingum og öðrum sem telja sig
búa við ógn, þá var mönnum ein-
faldast að fylgja settum reglum og
hafna þeim sem flestum: „... aðal-
reglan á að vera sú, að útlendingar
fái alls ekki leyfi til að setjast hér að,
nema alveg sérstakar aðstæður séu
fyrir hendi,“ segir dómsmálaráð-
herra til lögreglustjórans í Reykjavík
8. ágúst 1938.
Á síðari tímum er gjarna gripið til
þess ráðs að kenna þessar aðgerðir
dómsmálaráðherranum Hermanni
Jónassyni. Andi laganna frá 1937
var ekki að kenna þingmönnum
sem samþykktu þau, f lokkarnir
sem stóðu að stjórninni báru enga
ábyrgð, né heldur var samhljóða
afstöðu allra pólitískra fylkinga í
landinu um að kenna. Ríkjandi andi
í samfélaginu gat af sér hina opin-
beru afstöðu íslenskra stjórnvalda
og almennings. Nei, allt var þetta
einum manni að kenna.
Stefna stjórnarinnar byggði á
samstöðu. Í skjóli almenningsálits
gekk hún fram: árið 1938 var með
vissu hafnað umsóknum 67 einstak-
linga um dvalarleyfi á Íslandi, flestir
þeirra voru gyðingar, karlar og kon-
ur á ýmsum aldri og börn. Úr landi
var á því ári vísað úr landi minnst
fimm einstaklingum, landflótta gyð-
ingum. Þar af voru tvö ung börn.
Þá sök bar ekki einn maður held-
ur allt valdakerfið. Og að baki þeim
aðgerðum var landlægur útlend-
ingaótti, rasísk þjóðremba og gyð-
ingahatur.
Evian-ráðstefnan
Sumarið 1938 var kölluð saman al-
þjóðleg ráðstefna í Evian að frum-
kvæði Roosevelt, forseta Bandaríkj-
anna. Til hennar komu fulltrúar 31
ríkis.
Árangur af starfi hennar var lít-
ill. Nokkrar þjóðir buðust til að taka
á móti flóttafólki frá Evrópu. Uppi
voru hugmyndir um að flytja þús-
undir manna til fjarlægra staða,
nýlendur Breta í Afríku, landnáms-
svæði Suður-Ameríku voru nefnd,
en niðurstaðan var dapurleg. Bretar
höfðu til þessa tekið á móti miklum
skara flóttamanna og buðust til að
bæta við. Bandaríkjastjórn lýsti sig
fúsa til að taka á móti 200 þúsund
innflytjendum en þeim fjölda varð
að dreifa til lengri tíma. Þar voru
þegar langir biðlistar og sumt af því
flóttafólki sem komið var til Íslands
var á þeim og fékk landvistarleyfi
tímabundið á Íslandi til að flytjast
síðar vestur um haf. Þegar kom fram
á árið 1943 kom í ljós að innanríkis-
ráðuneytið bandaríska hafði með
skipulegum hætti unnið gegn því að
veita landflótta gyðingum landvist.
Minna varð því úr fyrirheitum.
Afstaða ríkisstjórna Norðurlanda
var söm sem fyrr þó í öllum lönd-
unum væru að starfi félög og ein-
staklingar sem unnu skipulega að
því að koma flóttamönnum í skjól,
oft í bága við útlendingaeftirlit og
lögreglu.
Spurning Rosenbergs, hugmynda-
smiðs nasista og formanns Norræna-
félagsins í Þýskalandi, sem Morgun-
blaðið birti um mitt sumar 1938 var
fullgild: „Innrás Gyðinga í Evrópu
er nú að verða lokið og dagar þeirra
þegar taldir. Þýskaland mun halda
áfram á sömu braut og það hefir
gengið nú síðari ár í Gyðingamálun-
um. Sama þróunin hlýtur að verða
í Póllandi, Ungverjalandi og öðrum
löndum Evrópu, þar sem Gyðingar
eru búsettir. Hver vill taka að sjer að
vernda 8 miljónir Gyðinga?“
Í lok árs
Í desember, skömmu fyrir jól, gat að
líta svohljóðandi skrif í leiðara Vísis:
„Þótt eðlilegt sé að íslenskir borg-
arar hafi samúð með Gyðingunum í
Þýskalandi í þeim hörmungum sem
að þeim steðja, þá er þó hver sjálf-
um sér næstur og íslenska þjóðin
verður fyrst að sjá farborða sínum
eigin börnum, áður en hún tekur
á sig framfærslu erlendra flótta-
manna. Og þjóðin hefir ennfremur
þá helgu skyldu, að vernda hinn ís-
lenska kynstofn, hið norræna og
keltneska blóð, svo að ekki blandist
honum sterkur erlendur stofn sem
þurkað getur út hin norrænu ætt-
armerki eftir fáa mannsaldra. Það
hlýtur að verða ófrávíkjanleg krafa
hvers einasta Íslendings, að ríkis-
stjórnin sjái svo um að settar verði
rammar skorður við innflutningi
útlendinga, sem nú leita dvalar um
gervalla Evrópu. Þjóðin er einhuga
um slíka ákvörðun.“
Hin helga skylda
Árið 1938 jókst straumur ferða-
manna til Íslands. Komu 7768 út-
lendingar til landsins, flestir með
skemmtiferðaskipum sem hingað
lögðu leið sína, 1592 með öðrum
skipum. Var 105 þeirra veitt dvalar-
leyfi til skamms tíma.
Hjálparsamtök gyðinga í Þýska-
landi – Hilfsverein der Juden – sendu
frá sér dreifibréf í febrúar 1939
þar sem fjallað var um aðstæður
á Íslandi fyrir flóttamenn af gyð-
ingaættum. Samtökin aðstoðuðu
landflótta gyðinga með styrkjum
víðsvegar um álfuna á leið þeirra til
nýrra heimkynna, bæði vegna gist-
ingar, uppihalds og farmiða með
skipum og járnbrautum. Á þessum
tíma var farið að þrengja verulega
að starfsemi þeirra í Þýskalandi og
er leið á árið voru þau lögð niður.
Heimildarmaður þeirra á Íslandi
var Hans Mann eða Chanoch ben
Selig eins og hann hét. Hans kom
til Íslands með móður sína,
Olga og Hans Rottberger með
yngri dóttur sína, Önnu.
En hafa þá Gyð-
ingarnir í Þýska-
landi ekkert unnið
til saka? Er það
bara „kvalaþorsti
nazistanna“, sem
kemur þeim til að
svala sjer á alsak-
lausum mönnum?
Það mætti mikið
vera, ef heil þjóð
fyltist slíku hatri
algerlega tilefnis-
laust.
Úr leiðara Morgunblaðsins
í október 1934
32 | fréttatíminn | Helgin 15. janúar–17. janúar 2016