Tímarit Hjúkrunarfélags Íslands - 01.10.1975, Blaðsíða 29

hafa að geyma u. þ. b. 400.000
eggfrumur, en konur um fertugt
aðeins 5—10.000. Hvert blæð-
ingatímabil (ca. 4 vikur) þrosk-
ast allmörg eggbú (folliculi ova-
rici), en aðeins eitt þeirra nær
að þroskast og verða að Graafs-
eggbúi, en hin rýrna fljótlega
og eyðast. f upphafi breytinga-
skeiðsins eru aðeins fáeinar egg-
frumur eftir í eggjastokkunum
og æðarnar í hilus og medulla
taka að kalka (fysiologisk scler-
osa). Meðan konan er frjósöm
myndast östrogen í eggjastokk-
unum, nánar tiltekið í korna-
laginu (granulosa-frumunum),
búhulunni (theca-frumunum)
og sennilega líka í millifrumun-
um (interstitiales). Progesteron
myndast aðallega í gulnuðum
(luteiniseruðum) kornalaga-
frumum og þá aðallega eftir að
egglos hefur átt sér stað.
1 heiladingli myndast vaxtar-
hormón kynkirtla (gonadotrop-
in), sem stjórna svo aftur horm-
ónamyndun eggjastokkanna.
Eru það annars vegar FSH
(follikel stimulerandi hormón)
og hins vegar LH (luteotropiskt
hormón). Þarna er um að ræða
sjálfvirkt stýrikerfi, þannig að
aukist magn östrogena eða pro-
gesterona, þá minnkar fram-
leiðsla á FSH og LH. Minnki
hins vegar östrogen- eða pro-
gesteronmagnið eykst fram-
leiðsla á FSH og LH.
Myndun og losun FSH og LH
í heiladinglinum stjórnast af
losunarþáttum (releasing fact-
ors), sem myndast í hypothalam-
us. Á pre-menopausal-tímabilinu
minnkar næmi eggjastokkanna
fyrir áhrifum gonadotropina, en
það veldur svo minnkandi östro-
gen-framleiðslu eggjastokkanna.
Þetta leiðir aftur til þess, að
framleiðsla FSH fer að nokkru
úr hömlum. Úr því að kona
kemst á fertugsaldur er unnt að
sýna fram á aukið magn af FSH
í blóði og þvagi. LH eykst einn-
ig en minna þó. LH-hækkunin
getur stundum valdið því, að
immunologiskt HCG (human
chorionic gonadotropin) gravid-
itets-próf verður ranglega já-
kvætt (LH/HCG kross reac-
tion). Ofangreindar breytingar
á hormónajafnvægi valda því,
að hlutfallið FSH/LH truflast,
en það getur svo aftur valdið
því, að ekkert egglos verði (ano-
vulation). Jafnvel þótt egglos
eigi sér stað, getur skort proge-
steron (corpus luteum insuffi-
ciens). Sýnt hefur verið fram á,
að útskilnaður á pregnandioli í
seinni helming tíðahringsins er
mun minni hjá konum í pre-
menopausis en yngri konum.
Progesteron-skortur er oft
fyrsta einkennið um minnkandi
starfsemi eggjastokkanna og
veldur hann því, að frjósemin
minnkar. Fósturlát verða einn-
ig tíðari, en það stafar af því,
að corpus luteum nær ekki að
þroskast nægilega. Röskun á
hlutfallinu milli östrogens og
progesterons veldur fyrst og
fremst blæðingartruflunum, en
þær eru algengasta einkennið
á premenopausal-tímabilinu.
Smám saman verður östrogen-
framleiðslan það lítil, að horm-
ónið getur ekki lengur haft
áhrif á vöxt legslímhúðarinnar.
Fari östrogen-framleiðslan und-
ir 100—500 microgr. á dag þá
hætta blæðingar. Venja er að
telja menopausis-tímabilið lið-
ið, ef kona hefur ekki haft blæð-
ingar í eitt ár.
Post-menopausan einkennist
af minnkandi östrogen-fram-
leiðslu, sem kemst í lágmark á
u. þ. b. 5 árum, en helst lítil og
jöfn úr því. Síðan kemur 3. tíma-
bilið sem einkennist af hrörn-
unarbreytingum á kynfærum.
Þá er þó enn unnt að sýna fram
á 2-10 microgr. östrogeni í þvagi
á dag (Diczfalusy og Lauritzen
1961). Það er ekki fyrr en kon-
ur eru komnar hátt á sjötugs-
aldur, að östrogen-myndunin er
orðin hverfandi lítil. Það östro-
gen-magn, sem þá er enn í lík-
amanum er sennilega komið frá
nýrnahettuberki. Þessu til
stuðnings má benda á, að
ATCH-gjöf eykur mjög östro-
gen í þvagi og gerir það þótt
eggjastokkarnir hafi verið fjar-
lægðir.
Eftir tíðahvörfin eykst gon-
adotropin-myndunin enn meira
og nær hámarki sínu u. þ. b. 2
árum eftir tíðahvörf. Fyrst og
fremst er hér um að ræða aukn-
ingu á FSH. Það er ekki fyrr
en ca. 15 árum síðar, að gonado-
tropin-myndunin minnkar hægt
og hægt niður í það sem hún var
fyrir tíðahvörf (Albert 1956).
Lækkuð östrogen valda hrörn-
unarbreytingum í kynfærunum
og þau minnka smám saman og
rýrna. Fyrst eftir tíðahvörfin
getur legslímhúðin þó verið
misþykk og ofvöxtur (hyper-
plasia) af ýmsu tagi getur þar
átt sér stað. Oftast er þó leg-
slímhúðin þunn og rýr (atrof-
isk).
Með því að skoða frumustrok
úr leggöngum er unnt að fylgj-
ast með hormónabreytingunum
(Grönroos 1965). Ef mikil
östrogenáhrif eru til staðar,
fjölgar yfirborðsfrumum þekju-
lagsins miðað við djúpstæðari
þekjufrumur — svonefndar
miðfrumur (intermedierfrum-
ur) og grunnfrumur (basal-
frumur). Fyrstu árin eftir tíða-
hvörf sjást aðeins óveruleg
merki minnkaðra östrogen-
áhrifa, en smám saman (e. t.
v. á 10—15 árum) breytist út-
lit slímhúðarinnar í leggöngun-
um og hún verður alrýr að sjá
(algjörlega atrofisk). Þessi
rýrnun verður víðar en á þekju-
frumum kynfæranna. Eggja-
stokkarnir og legið minnka og
þá fyrst og fremst legbolurinn.
Vöðvaæxli í legi geta minnkað
(vegna rýrnunar vöðvafruma í
æxlunum) og fram koma ýmiss
konar hrörnunarbreytingar í
þessum líffærum. Slímhúð leg-
gangnanna þynnist og þornar,
glycogenmagnið í slímliúðinni
minnkar og af því leiðir, að
TÍMARIT HJÚKRUNARFÉLAGS ÍSLANDS 57