Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.1995, Side 9

Dr. Kristín Björnsdóttir
Breyttar áhersEur í hjúkrunarmenntun
/þessari grein er jjallað um breyttar áherslur í hjúkrunarmenntun. Þróun hjúkrunarmenntunar er
skoðuð í Ijósi sögu hjúkrunarfræðinnar og hjúkrunarstarfsins. Greint erfrá gagnrýni á ríkjandi
hugmyndir um þekkingu og eðli fagstaifa og áhrif þeirrar gagnrýni á afstöðuna til menntunarmála
eru rakin. í greininni er því haldið fram að hjúkrunarfrœðingum haft aldrei fyllilega tekist að skapa
aðstæður til að þróa hugmyndir um hjúkrun sem leiða til endurnýjunar og framþróunar innan fagsins.
Breyttar áherslur í menntunarmálum eru mikilvœgur þáttur íþeirri viðleitni og eru þœr kynntar hér.
Kristín Bjömsdóttir lauk
meistara- og doktorsprófi f
hjúkrunarfræði frá Columbia
University í New York í
Bandaríkjunum. Hún er dósent
í hjúkrunarfræði og gegnir nú
formennsku í stjórn
námsbrautar í hjúkmnarfræði f
Háskóla íslands.
Barátta fyrir bættri menntun hefur, umfram alla aðra
málaflokka, einkennt sögu hjúkrunarstéttarinnar á
Vesturlöndum. Frá síðari hluta nftjándu aldar börðust
hjúkrunarkonur, líkt og konur almennt, fyrir aðgangi að
menntastofnunum og að fá nám sitt metið sem fullgilda
fagmenntun. Þær vildu vera upplýstar og öðlast þá færni og
skilning sem menntun veitir. Innan hjúkiunar hefur þessi
barátta tekið heila öld og víða hefur árangur henni verið lítill
þó við getum sannarlega vel við unað hér á íslandi. Það viðhorf
hefur verið ansi lífseigt að til að sinna hjúkrun þurfi litla
þekkingu, a.m.k. fræðilega þekkingu. Því er jafnvel haldið fram
að menntun, sérstaklega háskólamenntun, leiði til þess að
hjúkrunarfræðingar missi sjónar á því mikilvægasta í
hjúkrunarstarfinu, þeirri umönnun sem er miðpunktur
hjúktunar. I þessari grein mun ég halda hinu gagnstæða fram,
þ.e. að góð menntun sé, eða geti verið, lykillinn að því að
hjúkrunarfræðingar þrói og varðveiti liugsjónir sínar og
áherslur í starfi. Ég mun hefja umfjöllun mína á að skoða
stuttlega þróun hjúkrunarmenntunar á tuttugustu öld. Síðan
fjalla ég um þær breytingar sem hafa orðið á afstöðu til
hjúkrunarmenntunar á undanförnum árum. Loks geri ég grein
fyrir því hvernig þær hafa verið útfærðar í námsbraut í
hjúkrunarfræði í Háskóla Islands, samfara formlegri breytingu
á námsskrá sem nú er að ljúka.
Að þróa og varðveita hugmyndir
Flestir telja að Florence Nightingale hafi mótað þann
hugmyndafræðilega grunn sem hjúkrunarstarf á Vesturlöndum
byggir á. í fjölmörgum ritverkum lýsti hún hjúkrun sem miðar
fyrst og fremst að því að skapa umhverfi sem gæti stuðlað að
velliðan og þroska. Sagnfræðilegar rannsóknir hafa einnig leitt
í ljós að á síðari hluta nítjándu aldar og í byrjun þeirrar
tuttugustu inótuðu hjúkrunarkonur í Englandi, Bandaríkjunum
og á Norðurlöndunum hugmyndir um heilbrigði, heilsuvernd og
lieilsueílingu í anda heilsufræðinnar. Þær unnu að því að fræða
almenning um heilsusamlega lifnaðarhætti, veittu fjölbreytilega
aðstoð og stuðning á heimilum og á heilbrigðisstofnunum og
hvöttu stjórnvöld til að skapa þegnunum heilsusamlegt
umhverfi. Það sem einkennir hjúkrunarstörf á íslandi í byrjun
þessarar aldar er hve skýra hugmynd hjúkrunarkonur höfðu um
framlag sitt til heilbrigðis þegnanna og hve einarðlega þær
börðust fyrir að geta veitt þá þjónustu sem þær töldu þjóðina
þarfnast (Kristín Björnsdóttir, 1994; 1992). Er leið á tuttugustu
öldina dró úr áhrifum hjúkrunarkvenna og almennt þeitra sem
lögðu áherslu á heilsuvernd. Þróun innan heilbrigðis-
þjónustunnar beindist fyrst og fremst að uppbyggingu
hátæknisjúkrahúsa (Skúli Johnsen, 1991). Samfara þeirri
þróun dró verulega úr virkni og frumkvæði hjúkrunarkvenna
við mótun heilbrigðisþjónustunnar.
Breski sagnfræðingurinn Martha Vicinus (1985) heldur
því fratn að innan sjúkrastofnana hafi hjúkrunarkonum aldrei
tekist að skapa það andlega rými sem er nauðsynlegt til að
skapa og útfæra nýjar hugmyndir. Þess í stað hafi krafan um
vinnusemi, langan vinnutíma og mikla erfiðisvinnu, sem
einkenndi hjúkrunarstarfið, slævt andlegt líf og þroska
hjúkrunarkvenna. í bókinni Hospitals, Paternalism, and the
Role of the Nurse (Sjúkrahúsin, föðurhyggjan og hlutverk
hjúkrunarfrœðingsins) lýsir Jo Ann Ashley (1976) þróun
hjúkrunarmenntunar í Bandaríkjunum á tuttugustu öld.
Ashley bendir á að það hafi þjónað hagsmunum
spítalakerfisins mjög vel að skipuleggja hjúkrunarnám á þann
hátt að megináhersla væri lögð á að kenna framkvæmd
ákveðinna verka en minni á þróun sjálfstæðrar og gagnrýnnar
hugsunar. Sú áhersla, þ.e. á verkin á kostnað bóknáms, sem
einkenndi hjúkrunarmenntun í Bandaríkjunum langt fram eftir
tuttugustu öldinni, var rökstudd með því að fræðilegt nám
nýttist lítt í hjúkrun og gæti jafnvel beint athygli nemandans
frá umönnun. Þessi stefna er talin hafa orðið til að draga úr
sjálfstæðri hugsun og frumkvæði meðal hjúkrunarnema.
f bókinni Sérherbergi fjallar Virginía Woolf um konur og
skáldsögur. Hún veltir því fyrir sér hvers vegna svo fáar bækur
hafi birst eftir konur. Hún byrjar á því að leita skýringa á þeirri
staðreynd að konur séu nánast ósýnilegar f sögunni og að eftir
þær liggi næstum ekkert skrifað. Hún rekur ýmsar takmarkanir
á frelsi kvenna sem of langt mál er að fjalla um hér. Hins vegar
tel ég niðurstöðu hennar mikilvæga fyrir umræðu um
hjúkrunarmenntun. Hún kemst nefnilega að þeirri niðurstöðu
að til þess að geta skrifað bækur þurfi bæði peninga og
sérherbergi. Hún heldur því fram að frelsi lil thugunar og
sköpunar krefjist tíma og rýmis auk ákveðinnar efnislegrar
* Ritrýnd grein
TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA 4. tbl. 71. árg. 1995