Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.04.1998, Blaðsíða 10

valda vandkvæðum við sorgarúrvinnslu en fyrirséður dauð-
dagi. Aðrir fræðimenn hafa komist að svipuðum niðurstöð-
um (Rafael, 1984).
Þannig sést, að fræðimenn eru að mestu sammáia um
þá þætti sem mestu máli virðast skipta varðandi farsæla
úrvinnslu sorgarinnar. Út frá samsetningu og samhengi
þessara þátta er síðan betur unnt að segja fyrir um ein-
staklinga sem útsettir eru fyrir truflunum í sorgarúrvinnsl-
unni og skertri aðlögun.
Um makamissi: Hlutverkabreytingar
og kynjamismunur
Þegar erfiðustu tilfinningarnar eru hugsanlega að baki eftir
makamissi, tekur við nýtt hlutverk að vera ekkill/ekkja.
Hlutverkabreytingin er veruleg og ekkert er sem áður,
hvorki hið innra né hið ytra. Hinn eftirlifandi er einn, en
samt ekki einhleypur eins og í venjulegri merkingu þess
orðs. Hlutverk eiginkonu og eiginmanns eru nokkuð skýr í
vestrænum samfélögum, en skilgreiningin verður loðnari
þegar rætt er um ekkjur og ekkla (Tinker, 1992; Watson,
1994). Bent hefur verið á, að það að vera ekkja eða ekkill
sé samkvæmt hefðbundnum skilgreiningum álitið millibils-
ástand, en mörg rök mæla á móti því. Hvenær hættir fólk
að vera ekkja eða ekkill og verður einhleyp eða einhleypur, ef
það gengur ekki aftur í hjónaband? Þessu er erfitt að svara,
þar sem hlutverkin hafa ekki verið skilgreind og afmörkuð.
Margar rannsóknir hafa verið gerðar á reynslu ekkja og
ekkla. Niðurstöður eru margvíslegar, en miðlæg vandamál
eru:
• margvíslegur aðlögunarvandi og
• skortur á tilfinningunni „að tilheyra einhverju/einhverj-
um“. (Benoliel, 1985; Bowling og Cartwright, 1982; Glick,',
Weiss og Parkes, 1974; Kelly, 1991; Lerner, 1975;
Porter, 1994).
Bent hefur verið á að kynslóð sú sem nú lifir sitt ævikvöld
sé alin upp við að byrgja inni tilfinningar og bera sig vel á
hverju sem gengur. Þetta getur gert sorgarferlið enn flóknara,
þar sem sýnt hefur verið fram á, að einmitt það að geta talað
við einhvern nákominn um hinn látna er stór þáttur í árang-
ursríkri sorgarúrvinnslu. Rannsóknir sýna að mun meiri líkur
eru á heilbrigðri enduraðlögun og farsælli sorgarúrvinnslu
þeirra syrgjenda sem hafa trúnaðarsamband við afkomendur
sína en þeirra sem annað hvort eiga ekki afkomendur eða
hafa lítið/slæmt samband við þá (Alty, 1995).
Ritað hefur verið og rætt um ýmiss konar annan missi
aldraðra, sem samfélaginu hættir til að líta fram hjá. Það
að missa heimilisdýrið sitt, heimili sitt, gamla umhverfið sitt
og vinnuna er hins vegar mörgum erfitt og kallar oft fram
sorgarviðbrögð (Alty, 1995; Benoliel, 1985). Eidri borgarar
sem missa maka sinn, hafa sennilega einnig gengið í
gegnum verulegar aðrar lífsbreytingar. Þeir kunna að hafa
misst nána vini og ættingja og hugsanlega líka tengsl við
fyrrverandi vinnufélaga og/eða nágranna (Alty, 1995). Ekki
90
er víst að þeim hafi gefist tóm til að vinna jafnóðum úr öll-
um breytingunum, hafi þær gerst á skömmum tíma. Tíðni,
eðli og samspil slíkra breytinga á högum fólks í fortíð og
nútíð geta gert sorgarúrvinnslu eftir makamissi enn lang-
dregnari og erfiðari fyrir hinn aldraða.
Backer, Hannon og Russell (1982) hafa rannsakað
kynjamun á vandamálum ekkna og ekkla yfir 65 ára aldri
og komist að eftirfarandi niðurstöðum:
Konur:
Á þessum aldri eru taldar líkur á að konan einangrist veru-
lega við makamissi, bæði félagslega og andlega. Hún er
sennilega hætt að vinna utan heimilis, hafi hún gert það og
börnin trúlega farin að heiman. Fjárhagsleg afkoma getur
verið breytt. Vinir og ættingjar eru kannski fallnir frá. Hugs-
anlega þarf hún að flytja úr sínu gamla umhverfi. Heilsunni
kann að hafa hrakað. Hún er því að takast á við margar
lífsbreytingar í einu.
Karlmenn:
Mikið hefur verið skrifað og rannsakað um yngri ekkla,
sem hafa fyrir börnum og heimili að sjá (Marris, 1974;
Rafael, 1984). Hinir eldri standa þó ekki síður á krossgöt-
um við makamissi. Þeir þurfa að sjá um sjálfa sig að miklu
eða öllu leyti, hugsanlega í fyrsta sinn á ævinni. Það getur
verið erfitt fyrir eldri menn sem hafa vanist því að konan
sjái um þrif, matreiðslu og önnur heimilisstörf, fyrir utan
það að vera oft og tíðum ábyrg fyrir félagslegum samskipt-
um fjölskyldunnar. Aldraður ekkill, sem hættur er störfum,
hefur við makamissi verið sviptur tveimur af sínum stærstu
hlutverkum í lífinu,
• að vera fyrirvinna (að minnsta kosti vinnandi maður) og
• eiginmaður.
Minnkað sjálfsmat og tilfinning um að vera einskis virði
eru meðal óheillavænlegra afleiðinga þessara hlutverka-
breytinga (Backer, Hannon og Russell 1982; Marris,1974;
Rafael, 1984; Deeken, 1995).
Fyrir utan það sem að ofan er talið hafa fræðimenn
bent á þá staðreynd, að karlmenn séu í meiri hættu eftir
makamissi en konur vegna þess að þeir eiga yfirleitt erfið-
ara með að tjá tilfinningar. Konur eiga frekar en karlmenn
nokkra nána vini, sem þær tala við um innstu hugrenning-
ar, tilfinningar og upplifanir. Karlmenn eiga hugsanlega
marga kunningja, en fáa ef nokkra sem þeir tala við um
innstu hugðarefni. Karlar eiga því á hættu að einangrast
tilfinningalega við makamissi (Averill, 1968; Blazer, 1990;
Herth, 1993; Lund, Diamond og Juretich,1985).
Á það hefur verið bent, að um allan hinn vestræna
heim og í Japan er gert er ráð fyrir því að konur missi frek-
ar maka sinn en karlar þar sem konur lifa lengur (Krupp og
Klingfield, 1962; Deeken, 1995). Þess vegna reikna konur
frekar með því að verða fyrir þessu áfalli. Þær hafa því sett
sig í spor þeirra sem missa og hugsað um hvernig lífið
verði án eiginmannsins. Þær hafa líka hugsanlega gengið í
Tímarit Hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 74. árg. 1998