Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.04.1998, Blaðsíða 11

gegnum slíkt með vinkonum sínum eða öðrum nákomn-
um. Karlmenn gera frekar ráð fyrir að deyja á undan kon-
unni, ef þeir þá leiða yfirleitt hugann að dauðanum. Þess
vegna er makamissirinn þeim enn þungbærari reynsla.
Ef rannsóknarniðurstöður eru dregnar saman, blasir
eftirfarandi við:
Fólk um og yfir 65 ára upplifir djúpstæða hlutverkabreyt-
ingu við makamissi. Það finnur til einmanakenndar og hefur á
tilfinningunni að það tilheyri ekki umhverfinu á sama hátt og
áður. Þungamiðjan í lífi margra, vinnan og makinn, heyrir nú
hvort tveggja sögunni til. Nákomnir vinir og ættingjar geta
verið fallnir frá. Líkamleg heilsa fer sennilega versnandi.
Tengsl við afkomendur geta verið með ýmsum hætti. Fyrir
utan missinn, blasa búsetuskipti hugsanlega við. Fjárhagsleg
afkoma kann að vera breytt til hins verra. Margar lífs-
breytingar á sama tíma geta aukið vonleysi hins aldraða, enn
frekar en hinna yngri. Hugsanir um eigin dauða verða oft
áleitnar. Hætta á einangrun er mikil, einkanlega hjá karlmönn-
um. Þeir finna enn meira fyrir hlutverkabreytingum en konan,
m.a. vegna hefðbundinna hlutverka eiginmanns og eiginkonu
í vestrænum samfélögum, svo og þess, að þeir virðast vera
tilfinningalega verr undir ekkildóminn búnir.
Rannsóknir á afleiðingum einangrunar hjá öldruðum eftir
makamissi, hafa leitt í Ijós aukna áhættu varðandi :
þunglyndi, kvíða, innilokunarkenndar svefnleysi, rugi-
ástand, ofsóknarkennd, aukin líkamleg veikindi og ótíma-
bæran dauða (Alty, 1995; Blazer, 1990; Horowitz og fl.,
1997; Lindstrom, 1997; Rafael,1984; Zisook og De-
Vaul,1985).
Mikilvægi þess að greina vandlega hæfni og bjargráð
aldraðra til að aðlagast nýjum hlutverkum við það að
missa maka og að veita leiðbeiningar og meðferð sam-
kvæmt því verður seint ofmetið (Benoliel, 1985; Deeken,
1995; Marris, 1974; Parkes, 1972; Wheelock, 1997).
Kubler-Ross skrifaði um fyrirbærið „death of self" eða
dauða sjálfsins. Það vísar til hugmyndarinnar um hinn aldr-
aða syrgjanda, sem hefur misst maka, ættingja, rótgróið
heimili sitt, gæludýr, heilsuna og vonina. Hún bendir á, að
raunverulega sé fólk á þessu æviskeiði að undirbúa sinn
eigin dauða. Stundum brýst þetta út í afneitun og miklum
pirringi, stjórnsemi, fjandsamlegri afstöðu til þeirra sem
vilja hjálpa og fortíðarþrá. Kubler-Ross telur mikilvægt að
hjálpa fólki með markvissum hætti á þessu lífsskeiði með
sálrænni meðferð, endurminningaupprifjun, hjálp við að-
lögun og eflingu vonarinnar (Kubler-Ross, 1969). Undir
þetta hafa aðrir tekið og víða er sérstök meðferð fyrir
aldraða syrgjendur í boði (Lindstrom, 1997; Wheelock,
1997; Zisook og fl„ 1997).
Mat á öldruðum syrgjendum
Fræðimenn benda á að þekking manna og mat á öldruð-
um syrgjendum endurspegli mest almenna vitneskju um
sorg og sorgarviðbrögð (Blazer, 1990). Slíkt mat ætti að
miða að því að skilgreina sérstaka áhættuþætti sjúklegs
sorgarferlis, geðræn vandkvæði og líkamlega sjúkdóma.
Blazer (1990) hefur sett saman nokkrar spurningar, til að
nota við mat á öldruðu fólki í sorgarúrvinnslu. Þær, ásamt
nokkrum þáttum frá öðrum fræðimönnum, gætu myndað
bráðabirgðaspurningalista sem liti einhvern veginn svona
út (Benoliel, 1985; Marris, 1974; Parkes, 1972; Worden,
1991);
Hvernig var líkamlegt og tilfinningalegt ástand einstaklings-
ins fyrir missinn?
• Hefur hann átt við geðræn vandkvæði að stríða?
• Er hann fatlaður eða bilaður á heilsu þannig að það hafi
áhrif á getu til daglegra athafna?
• Hvernig persónuleiki er hann (svartsýnn, bjartsýnn,
„opinn", „lokaður“, úrræðalaus, úrræðagóður)?
Hvernig var samband einstaklingsins við hinn látna?
• Var hann á einhvern hátt háður hinum látna, tilfinninga-
lega, fjárhagslega eða varðandi athafnir daglegs lífs?
• Hafa viðbótar-streituvaldar gert sorgarferlið erfiðara, en
ella mætti búast við?
Hefur sorgarúrvinnslan verið það sem kalla má „innan eðli-
legra marka" fram að þessu?
Hvernig er stuðningskerfi einstaklingsins?
Hvernig er sambandi við nánustu fjölskyldu háttað?
• Hefur hann samband við vini, aðra ættingja og ná-
granna? Hversu oft? Er það ánægjulegt?
Fer einstaklingurinn út af heimili sínu á hverjum degi?
• Er um að ræða þátttöku í einhverjum félagsskap, sjálf-
boðavinnu eða einhverja aðra „fasta punkta" í daglegu
lífi?
• Hefur einstaklingurinn viðhaldið venjulegum lifnaðar-
háttum eftir missinn, með tilliti til næringar, þrifa og
nauðsynlegra daglegra athafna?
Þetta mætti útfæra á ýmsan hátt og verðugt verkefni
væri að hanna mælitæki til að gera markvissara mat á
öldruðum syrgjendum, þannig að unnt væri að greina
betur þarfir þeirra og bjargráð og hjálpa þeim í samræmi
við það.
Umönnun aldraðra syrgjenda
Tinker (1992) vitnar í þriðju útgáfu bókar sinnar, Elderly
Þeople in Modern Society, í dr. Alex Comfort og segir m.a.
að það að verða gamall gefi í okkar menningu vísbendingu
um að fólk hætti að vera fólk, í það minnsta verði öðruvísi og
minnimáttar fólk. Ennfremur hafa Alty (1995), Townsend
(1986) og fleiri bent á að eldra fólk sé oft meðhöndlað af of
mikilli varfærni og tillitsemi, eins og það sé óeðlilega brothætt
og ekki hæft til að vera sjálfstæðir borgarar. Þjóðfélagið geri
ekki ráð fyrir að eldri borgarar séu „skipstjórar á eigin skútu".
Þetta á einkum við, þegar lát maka ber að höndum. Þá er
tilhneigingin hjá vel viljuðum afkomendum og ættingjum,
sem sjálfir eru slegnir af sorginni, að taka allar ákvarðanir fyrir
makann sem eftir lifir. Það er eins fólk geri ráð fyrir því,
91
Tímarit Hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 74. árg. 1998