Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.04.1999, Blaðsíða 10

í Bandaríkjunum var farið að nota orðið femínismi um
1910. Þá vísaði þetta hugtak til afmarkaðri skilnings á
kvennabaráttunni en merkja mátti í baráttunni fyrir auknum
réttindum kvenna. Femínismi lagði áherslu á samstöðu
kvenna og hélt á lofti hugmyndum um sérstöðu þeirra sem
tengdist móðurhlutverkinu og siðferðilegri sérstöðu þeirra
(Cott, 1987, Jaggar, 1983). Þeir sem kenndu sig við
femínisma fóru fram á gagngerar samfélagsbreytingar en
ekki einungis baráttuna fyrir því að einstaklingsréttindi
hverrar konu væru tryggð (Cott, 1987).
í meginatriðum má halda því fram að allir þeir sem telja
sig vera femínista sameinist um það meginmarkmið að
útrýma kúgun kvenna. Margir þeirra sem styðja baráttu
kvenna fyrir jafnrétti vilja þó ekki kenna sig við femínisma
og telja að í honum felist róttækari gagnrýni á ríkjandi
skipulag en þeir eru tilbúnir að taka undir. Hins vegar hefur
þetta hugtak nú mun breiðari merkingu en það hafði í
byrjun tuttugustu aldar og raunar rúmast ýmsar nokkuð
ólíkar stefnur innan femínismans. Við upphaf níunda ára-
tugarins gerði Jaggar (1983) greinarmun á fjórum megin-
skólum innan femínismans. Þeir voru frjálslyndur femín-
ismi, marxiskur femínismi, róttækur femínismi og sósíal-
iskur eða gagnrýninn femínismi. Þrátt fyrir að hafa sama
meginmarkmið að leiðarljósi má greina grundvallarmun á
þeim heimspekilegu forsendum sem þeir byggjast á, t.d.
um mannlegt eðli og um það hvaða aðferðum beri að
beita í baráttunni gegn kúgun kvenna. Frjálslyndi femín-
isminn á rætur að rekja til frjálslyndisstefnu nítjándu aldar
sem boðaði afnám allra frelsistakmarka og jafna viður-
kenningu á rétti allra þegna til þátttöku í samfélögunum.
Konur gerðu sér fljótlega grein fyrir að í mörgum
tilvikum vantaði töluvert á að þessi nýfengnu mannréttindi
næðu til þeirra og umbætur beindust að því að tryggja rétt
kvenna á sem flestum sviðum með því að afnema allar
takmarkanir á rétti þeirra og möguleikum til sjálfsákvörð-
unar um eigið líf. Líkt og hinn frjálslyndi femínismi á
marxiski femínisminn rætur að rekja til hugmyndakerfis
sem sett var fram á nítjándu öld, en í þessu tilviki um galla
hins kapítaliska hagkerfis fyrir hina vinnandi alþýðu. Femín-
istar bentu réttilega á að í hinni marxisku kenningu væri
ekki tekið mið af hefðbundnum störfum kvenna og hinu
mikilvæga framlagi þeirra til samfélagsins, þ.e. að fjölga
mannkyninu. Því beindist barátta þeirra sem skilgreindu
sig marxiska femínista að því að víkka hugmyndakerfi
marxismans. Þriðji skólinn hefur verið nefndur róttækur
femínismi en hann er afsprengi hugmynda sem þróuðust
innan kvennahreyfingarinnar á áttunda og níunda áratugn-
um um sérstöðu kvenna, reynsluheim þeirra og sjónarhorn
sem talið var ólíkt hinu ríkjandi karllega sjónarhorni. Síðasti
skólinn, sem Jaggar nefnir, er hinn gagnrýni skóli sem leit-
ast við að varpa Ijósi á samspil valda, hagsmuna og ríkj-
andi hugmynda. Spurt er hvaða hagsmunum það þjóni að
takmarka möguleika kvenna til sjálfsákvörðunar og halda
90
þeim innan heimilisins eða í fáum sérvöldum, illa launuðum
þjónustustörfum.
Greina má áhrif ofangreindra skóla í skrifum ólíkra fræði-
manna en áhrif þeirra hafa verið mismikil. Á margan hátt
hefur markmiðum hins frjálslynda femínisma verið náð að
því marki að ekki er lengur hægt að benda á bein merki
þess að konum sé mismunað, t.d. með lögum eða opin-
berum reglugerðum. Hins vegar virðist óbein mismunun enn
ráðandi að því marki að hlutur kvenna í áhrifastöðum er rýr.
Flestir hafa horfið frá því að byggja baráttuna fyrir afnámi
kvennakúgunar á grundvelli hefðbundins marxisma, en hið
gagnrýna sjónarhorn, sem beinist að því að greina samspil
valda og ríkjandi hugmynda, nýtur hins vegar víðtæks fylgis
(Benhabib og Cornell, 1987). Hinn róttæki femínismi, sem
var mjög áhrifaríkur á níunda áratugnum, hefur verið
gagnrýndur harkalega á tíunda áratugnum fyrir að draga
upp einfeldningslega og jafnframt þröngsýna mynd af
konum. Mun ég hér á eftir gera nánari grein fyrir þeim
stefnum og straumum sem verið hafa áberandi innan
kvennahreyfingarinnar á undanförnum tveimur áratugum.
Konur og karlar: Ólík en jöfn
Um og eftir 1970 náði kvennabaráttan sér aftur á strik eftir
margra áratuga hlé. Þrátt fyrir áhyggjur af bakslagi (Faludi,
1992) og auknum ítökum ýmissa afturhaldshópa víða í
heiminum, sem standa gegn auknum réttindum og frelsi
kvenna, t.d. Talebana í Afganistan, bendir margt til þess
að áhrifa hennar gæti enn. Áherslurnar, baráttuaðferðirnar
og skilningurinn á helstu viðfangsefnunum hafa þó breyst.
Upphaflega voru baráttumálin svipuð þeim sem einkenndu
aldamótaárin, áhersla á aukna möguleika kvenna til þátt-
töku í opinberu lífi í anda frjálshyggjustefnunnar sem lýst
var hér að ofan (Crowley og Himmelweit, 1997). Hins
vegar komu fljótt fram þau sjónarmið að þetta væri í raun
aðeins hluti þess sem þyrfti að breytast. Umræðan færðist
í æ ríkara mæli til þess að gera þyrfti grundvallarbreytingar
á samfélaginu þar sem tekið væri tillit til þeirra sjónarmiða
sem konur hefðu fram að færa. Á þessu tímabili var
róttæka stefnan mjög áhrifarík og konur sem hópur sam-
einuðust í því að ná fram ýmsum baráttumálum. Bent var
á að sú aðgreining eftir kyni, sem einkennir nútíma sam-
félög, þýðir að reynsla kvenna og sú þekking, sem þær
búa yfir vegna ábyrgðar sinnar og starfa, hafa ekki mótað
opinbert líf. Opinbert líf einkenndist af viðmiðum og vinnu-
aðferðum karla þar sem sjónarmið og áherslur þeirra sem
starfa í tengslum við einkalífið, við umönnun barna og
heimilisrekstur hafa ekkert vægi.
Konur gerðu sér grein fyrir hinum margslungnu áhrifum
misréttis kynjanna og að hér var ekki um einfalda réttinda-
baráttu að ræða. Að mati margra var nauðsynlegt að
breyta þjóðfélagsgerðinni í grundvallaratriðum og taka í því
sambandi mið af hinu ósýnilega en jafnframt mikilvæga
framlagi kvenna. ( byrjun níunda áratugarins færðist jafn-
Tímarit hjúkrunarfræðinga
2. tbl. 75. árg. 1999