Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.04.1999, Blaðsíða 13

Halla Hersteinsdóttir
HEILBRIGÐI
YtKKei
kt) HJ AVUAA
Eftirfarandi grein er unnin meðal annars upp úr
verkefninu „Endurspegla ófrjósemisaðgerðir
kynjamisrétti?“ sem höfundur vann ásamt Lindu
M. Stefánsdóttur. Verkefnið var unnið í nám-
skeiðinu „Heilbrigði kvenna og fjölskyldunnar“ í
umsjón Herdísar Sveinsdóttur.
Hefðbundin kynhlutverk hafa verið frábrugðin hvort
öðru frá örófi alda. Konan er talin hafa borið ábyrgð á
barnauppeldi og heimilisstörfum en karlinn á að afla fjöl-
skyldunni lífsviðurværis. Fram á síðari hluta 20. aldar hafði
frjósemi gífurleg áhrif á líf flestra kvenna. Þær höfðu ekki
aðgang að áhrifaríkum og öruggum getnaðarvörnum og
gátu ekki neitað eiginmönnum sínum um „hjúskaparrétt"
þeirra (Foster, 1995). Samfara aukinni þekkingu á starf-
semi líkamans gátu konur stjórnað barneignum að
einhverju leyti. Þróun getnaðarvarna hófst og ólíkt því sem
tíðkaðist, þ.e. að rannsaka karla, beindu rannsakendur nú
sjónum sínum að konum. Þegar kemur að rannsóknum á
frjósemi og þróun getnaðarvarna þykir líkami konunnar
hentugri til rannsókna (Rosser, 1992). Þetta endurspeglar
þau viðhorf að ábyrgð á barneignum sé alfarin konunnar.
Læknar hafa einnig viljað stýra notkun kvenna á
getnaðarvörnum, þ.e. hafa þróað varnir sem neyða konur
að fara til læknis áður en getnaðarvarnirnar eru notaðar.
Samkvæmt úttekt breska félagsfræðingsins Foster (1995)
var 60% þess rannsóknarfjár sem notað var til rannsókna
á getnaðarvörnum varið í þróun á hátækni getnaðar-
vörnum fyrir konur, s.s. pillu, ígræddri getnaðarvörn og
getnaðarvörn í sprautuformi. Eingöngu 3% var varið í að
skoða aðrar leiðir, svo sem sæðisdrepandi krem og
náttúrulegar getnaðarvarnir og aðeins 7% var varið til
þróunar á getnaðarvörnum fyrir karla.
Árangur þessara rannsókna hefur haft áhrif um allan
heim og haft jákvæð og neikvæð áhrif á stjórnun kvenna
yfir eigin frjósemi. Dæmi um neikvæð áhrif er þegar
ófrjósemisaðgerðir eru framkvæmdar gegn vilja eða án vit-
undar kvenna eins og gert hefur verið meðal annars á 200
þroskaheftum og fötluðum konum í Ástralíu á árunum
1992-1997. Því hefur verið haldið fram að tíðni þessara
aðgerða sé allt að fimm sinnum hærri eða eitt þúsund
(Ófrjósemisaðgerðir framkvæmdar á þroskaheftum í
Sydney, 1998). Tíðni ófrjósemisaðgerða hefur aukist síð-
ustu tvo áratugi og er útbreiddasta og vinsælasta getn-
aðarvörn í heiminum í dag. Ófrjósemisaðgerðir á konum er
algengasta getnaðarvörnin í Bandaríkjunum og sífellt fleiri
barnlausar konur fara í ófrjósemisaðgerð. Um 11 %
amerískra kvenna á aldrinum 18-34 ára búast ekki við að
eignast börn (Smith, Friedrich og Rribor, 1994). Ein skýring
er talin vera að þær séu með því að hafna takmörkunum
hins hefðbundna kvenhlutverks. Um það bil 140 milljónir
kvenna á barneignaraldri í heiminum hafa farið í
ófrjósemisaðgerð á móti 42 milljónum karla. Eins og vikið
verður að hér síðar eru ófrjósemisaðgerðir á körlum þó
öruggari, ódýrari og einfaldari en á konum (Giri, 1993).
Frá árinu 1981 til 1992 voru ófrjósemisaðgerðir fram-
kvæmdar í 95% tilfella á konum hér á landi. Á Norðurlönd-
unum er kynjahlutfallið jafnara og má nefna að í Noregi er
hlutfallið 70% konur á móti 30% karla (Sóley S. Bender,
1996). í Danmörku fóru fleiri karlar í aðgerð en konur á
árunum 1974-1975 (David, Morgall, Osler, Rasmussen og
Jensen, 1990). í Svíþjóð eru 20% ófrjósemisaðgerða
gerðar á körlum, en þar eru framkvæmdar 8.000-10.000
ófrjósemisaðgerðir árlega (Ehn og Liljestrand, 1995).
Þessar staðreyndir gefa ákveðnar hugmyndir um stöðu
kynjanna hér á landi og má spyrja hvort íslenskar konur
beri alfarið ábyrgð á barneignum?
Ef rétt er að ófrjósemisaðgerðir endurspegli ábyrgð
kynjanna á barneignum þá átti sér stað jákvæð þróun
hérlendis síðastliðið ár í að auka ábyrgð karla, en eins og
sést á súluritinu þá hefur hlutfall karla sem fara í þessar
aðgerðir miðað við konur þrefaldast frá 1988-1996.
Samkvæmt íslenskum lögum verður einstaklingurinn
að hafa náð 25 ára aldri til að fá að fara í ófrjósemisaðgerð
(Lög um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir
og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir nr. 25/1975).
Höfundur; Halla Hersteinsdóttir, B.Sc. í hjúkrunarfræði
frá Háskólanum á Akureyri árið 1991, embættispróf í
Ijósmóðurfræði frá Háskóla íslands áríð 1998.
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 75. árg. 1999
93