Dagblaðið Vísir - DV - 01.09.2017, Blaðsíða 49

fólk - viðtal 25Helgarblað 1. september 2017
Er ekki óþægilegt að eiga ekki
jörðina sem þið búið á, að eiga ekki
framleiðslutækin?
„Almennt getur það verið
óþægileg staða fyrir fólk að vera
leiguliðar. Tilvera þín veltur dá­
lítið mikið á geðþótta landeiganda
hverju sinni. Í okkar tilliti var
landeigandinn fullorðinn maður
sem var þeirrar skoðunar að þyki
mönnum vænt um sína sveit þá
hljóti þeir að vilja að í henni sé
rekinn búskapur. Hann bauð
okkur því að kaupa reksturinn og
hefur reynst okkur mjög vel. Þetta
er félagshyggja í verki.“
Greinin verður að standa undir sér
Ungt fólk sem er að fara út í sauð-
fjárbúskap virðist í miklum mæli
vera að koma inn í greinina af ein-
hverri hugsjón, af áhuga og vilja en
stundum nærri því gegn betri vit-
und því afkoman úr greininni hef-
ur ekki verið merkileg, þótt staðan
nú sé auðvitað sérlega slæm. Getur
þetta gengið til lengdar, getur það
gengið að það sé af hugsjón sem
fólk fer í sauðfjárbúskap en þarf
svo að kljúfa fjárhagslegu hliðina
með botnlausri aukavinnu?
„Í okkar tilfelli komum við inn
í greinina á nokkuð góðum tíma,
hún var að rísa þá. En nei, þetta
gengur ekki til lengdar. Greinin
þarf að standa undir sér sem slík,
fólk verður að geta borgað sér laun
og lifað á rekstrinum. Hins vegar er
maður kannski til í að leggja eilítið
meira á sig til að vera í skemmti­
legri vinnu. En maður verður auð­
vitað að geta borgað skuldir sínar,
átt fyrir salti í grautinn og svo fram­
vegis. Ég held að nútímafólk vilji fá
meiri frítíma en var, kannski erum
við bændur eilítið gamaldags að
því leyti. En ég finn það nú eftir því
sem börnin eldast þá verður mað­
ur að geta leyft þeim slíkt líka. Það
verður hins vegar að hugsa sauð­
fjárræktina sem alvöru atvinnu­
grein sem gefur mannsæmandi
tekjur.“
Er þá komið að þeim tíma-
punkti núna að það verði að gera
eitthvað til að svo geti orðið?
„Það þarf að fara mjög vand­
lega yfir það hvernig hið opinbera
ætlar að horfa til þessara hluta. Ég
er sannfærð um að það hefði verið
hægt að grípa inn í og koma í veg
fyrir það mikla tjón sem staðan
nú veldur, það hefði verði hægt.
En það var ekkert gert og enginn
skilningur mætti okkur í stjórn­
kerfinu. Alls staðar í löndunum í
kringum okkur hefði verið brugð­
ist við. Sauðfjárræktin hefur færst
frá því að vera mjög miðstýrð yfir
í að vera mjög markaðsvædd. Þess
vegna þykir mér rosalega hart að
ríkisvaldið sé ekki tilbúið að grípa
inn í þegar ytri aðstæður valda því
að forsendubrestur verður í at­
vinnugreininni. Þegar markaðir
lokast, Rússland og Noregur, og
þegar krónan stendur jafn sterk og
raun ber vitni, þá eru það auðvit­
að aðstæður sem við höfum engin
tök á að stýra eða hafa áhrif á. Við
getum ekki farið til Pútíns og skip­
að honum að virða mannréttindi
og hætta að hernema landsvæði.“
Vilja að ríkið grípi inn í
En hvað hefði hið opinbera þá átt
að gera?
„Við fórum fram á ákveðin inn­
grip í markaðinn. Við fórum fram
á að sett yrði á útflutningsskylda,
að afurðastöðvarnar yrðu skyldað­
ar til að flytja út ákveðið magn af
kjöti. Í löndunum í kringum okkur
eru til ákveðin sveiflujöfnunartæki
og þetta er bara eitt slíkt og hefði
ekki kostað ríkið neitt. Önnur leið
hefði verið að kaupa upp afurðir
á markaði og það hefði til dæmis
örugglega verið gert í Evrópusam­
bandinu og í Bandaríkjunum, um
slíkt eru mörg dæmi. Mér þótti út­
flutningsskyldan raunhæfari leið
en því miður þá gerðist bara ekki
neitt. Mér finnst þetta hart, við
erum með mörg lítil fjölskyldu­
fyrirtæki um allt land sem byggja
á sauðfjárræktinni en á sama tíma
byggja landið.“
Útflutningsskyldu já, en á
hvaða markaði?
Er það ekki vandamálið að ekki
eru til staðar markaðir erlendis
sem eru opnir fyrir íslenskar sauð­
fjárafurðir? Hvert eiga sláturleyfis­
hafar að afsetja þá? Er þetta ekki
svolítið ódýrt tal? „Þótt vanda­
mál sauðfjárræktarinnar sé tengt
forsendubresti á útflutningsmörk­
uðum þá höfum við samt sem
áður komið okkur fyrir á mörk­
uðum sem greiða vel, þrátt fyrir
óhagstætt gengi og almenn verð­
fall. Við þurfum að stækka hlut­
deild okkar í slíkum mörkuðum
og fjölga þeim. Slík markaðssetn­
ing er þolinmæðisverk. Afurða­
stöðvarnar hefðu þurft að finna
út úr því. Þetta hefði ekki tekið af
okkur allt höggið, það er ljóst, en
ástandið eins og það er núna er
að þrýsta öllu verði niður fyrir það
sem við getum staðið undir í fram­
leiðslukostnaði, átökin á milli af­
urðastöðvanna á markaði eru slík.
Verð er komið niður fyrir allt vit­
rænt.“
Framleiðslan er of mikil
Þótt sauðfjárræktin sé orðin mjög
markaðsvædd og ekki miklar
hömlur á framleiðslunni þá lifa
sauðfjárbændur og greinin auð-
vitað líka á ríkisstuðningi. Er þetta
kerfi sjálfbært, að bændur kaupi
sér greiðslumark til að fá ríkisstyrk
en sá stuðningur hafi samt sára-
lítil áhrif á hvernig framleiðslunni
er háttað?
„Sjálfbær og ekki sjálfbær, ég
veit það ekki alveg. Sauðfjár ræktin
hefur á síðustu árum þróast yfir í
að vera mjög samkeppnis hæf á
mörkuðum erlendis, en nú erum
við að bíta úr nálinni með það
að við höfum of mikið treyst á að
koma afurðum út á svona afsetn­
ingarmarkaði. Þeir markaðir þar
sem við höfum verið að koma
gæðavörunni okkar út á standa
hins vegar sterkir, þeir eru að skila
ágætri framlegð í dag. Allt of stór
hluti er hins vegar að fara á afsetn­
ingarmarkaði sem síðan bregðast
og það getur ekki gengið.“
Er ekki staðan sú að hryggir séu
nálega búnir á landinu, lítið að
verða eftir af lærum og það sem
er til í birgðum er fyrst og fremst
frampartar og síður. Það er ekki
vara sem Íslendingar sækja mikið
í eða kaupa dýrum dómum?
„Nei, staðan er sú að það eru
kannski ekki óskaplega miklar
birgðir í landinu, en staðreyndin
er að allt of mikið magn hefur ver­
ið selt með tapi og meðal annars
þessar vörur.“
En er þetta ekki ósköp einfalt;
framleiðslan er einfaldlega of mikil?
„Jú, í þessu ástandi, þegar þess­
ir markaðir lokast. Þegar þeir voru
opnir stóðu þeir undir þessari
framleiðslu og verð var ásættan­
legt. Þegar þeir lokast þá er fram­
leiðslan auðvitað of mikil.“
En þarf ekki að draga saman í
framleiðslunni til langframa?
„Jú, og við höfum sagt að svo
sé. Við viljum fara í aðgerðir til
þess að gefa bændum útleið sam­
hliða því að tekið verði á stöðunni
á markaði og hann réttur af. Hinn
frjálsi markaður er ágætur en
svona gegndarlaus frjálshyggja,
að það megi ekki grípa inn í þegar
svona kemur upp á, mér finnst
það ekki sanngjarnt.“
Hrun hefði áhrif á
landsbyggðina alla
Ef hrun yrði í greininni, þá hefði
það ekki bara áhrif á sauðfjár-
bændur heldur á heilu byggðirnar
um land allt, ekki satt?
„Jú, og við höfum bent á að það
eru mörg samfélög sem treysta
á sauðfjárræktina sem atvinnu­
grein. Á meira en öðru hverju lög­
býli sem eru í byggð er stunduð
sauðfjárrækt, mismikil auðvitað og
það eru ekki allir sem hafa þetta að
fullri atvinnu, en þetta er ofboðs­
lega mikilvægur partur af atvinnu
í dreifbýli og mikilvægur partur af
samfélögum. Í sumum sveitum er
það þannig að fari ein eða tvær fjöl­
skyldur þá getur það haft dómínó­
áhrif. En við vonum auðvitað að
svo fari ekki og ég hef mikla trú
á bændum, að þeir standi af sér
þrengingar. Við hefðum bara viljað
ná fram meiri skilningi á því hvern­
ig ástandið er, við höfum verið að
benda á það í allt sumar. Það er
vissulega von á einhverjum tillög­
um frá ráðherra en ég sé mjög eftir
þeim tíma sem verið hefur sóað.“
56 prósenta tekjuskerðing
Hvað þýðir staðan sem uppi er
fyrir venjulegan sauðfjárbónda?
„Staðan er sú að sauðfjár­
bændur sjá fram á 56 prósenta
tekjuskerðingu á þessu ári. Þeir
eru búnir að leggja út allan kostn­
að fyrir löngu, lömbin eru á fjalli
og fara í slátrun á næstu vikum, og
þessi tekjuskerðing verður hvergi
brúuð nema af launaliðnum. Stór
hluti bænda verður því launalaus
ef ekkert verður að gert. En ekki
nóg með það, framleiðsla næsta
hausts er hafin. Bændur hafa
borið á áburð og aflað heyja fyrir
næsta vetur nú þegar og því er
búið að leggja út fyrir meginhluta
kostnaðarins fyrir haustið 2018.
Framleiðsluferlarnir eru langir
og það er ekki hægt að skrúfa
fyrir eða frá eins og með krana í
þessum efnum. Þar að auki ert
menn með heimilið, jörðina og
oftast kennitöluna undir, auk þess
sem þetta hefur áhrif á samfélög­
in. Svæðið frá Eyjafjöllum, austur
um og raunar allt í Þingeyjar­
sýslur, víða á Norðvesturlandi og
Vestfjörðum, þar byggist búskap­
ur fyrst og fremst upp á sauðfjár­
búskap.“
Mjög þungt í fólki
Þegar afurðastöðvarnar birtu af-
urðaverð fyrir haustið, allt að 36
prósenta lækkun, hver urðu við-
brögðin?
Bjuggust menn ekki við að
lækkunin yrði svona gríðarlega
skörp? „Nei, þetta var gríðarlegt
áfall og ég skynjaði bara doða
hjá bændum fyrsta kastið. Þetta
er bara skelfilegt og það er mjög
þungt hljóð í fólki.“
Það hefur heyrst að öflugir
bændur hyggist slátra öllu sínu
fé og hætta. Er það tilfellið, eru
bændur að fara að bregða búi í
unnvörpum?
„Ég er ekki með heildaryfirsýn
yfir það og ég held nú að menn
séu að meta stöðuna og vilji sjá
hvað komi út úr viðræðum við
ríkis valdið. En það er auðvitað
búið að bíða þess lengi.“
En er einhver tími?
Bændur eru þegar farnir að
slátra og taka ákvarðanir, haust­
verk eru að hellast yfir. Næst
þetta? „Þetta er auðvitað orðið
allt of seint, svo ergilegt sem það
er. Stjórnvöld voru, og eru, eini
aðilinn sem gat komið að málinu
og gripið inn í þetta. Við hefðum
auðvitað viljað sjá afurðastöðv­
arnar taka meiri hluta af högginu
á sig en þar á bæ halda menn því
fram að þeir séu komnir á enda­
stöð, þær hafi verið reknar með
tapi undanfarin ár. Mér finnst
samt einhvern veginn að þær
ættu, í það minnsta sumar hverjar,
að sýna svona aðeins meiri samfé­
lagslega ábyrgð.“
Afurðastöðvar eiga að sýna
samfélagslega ábyrgð
Það eru afurðastöðvar starfandi
hér á landi sem eru hluti af miklu
stærri fyrirtækjarekstri. SS er til
að mynda stórt innflutningsfyrir-
tæki og heildsala, og samvinnu-
félagið Kaupfélag Skagfirðinga er
eitt stærsta fyrirtæki landsins, með
sjávarútveg undir, verslun og þjón-
ustu auk slátrunar, kjötvinnslu og
sölu. Er eitthvað óeðlilegt við að
slík fyrirtæki færi tímabundið fjár-
muni milli rekstrareininga til að
milda svona högg?
„Það þykir mér einmitt ekki,
það er bara svoleiðis. Sauðfjár­
slátrun hefur áður skilað þeim
tekjum og mér finnst að til þess
beri að líta. Þetta eru fyrirtæki sem
skipta samfélög miklu máli, og
bændur skipta þau miklu máli á
móti. Það má vera að þau hafi gert
þetta í einhverjum mæli, ég veit
það ekki, en mér þætti mjög eðli­
legt að þau tækju ábyrgð í þessari
stöðu.“ n
„Það verður hins
vegar að hugsa
sauðfjárræktina sem
alvöru atvinnugrein sem
gefur mannsæmandi
tekjur.
Þarf að draga saman í greininni
Oddný Steina segir að það þurfi að draga
saman í sauðfjárræktinni. Mynd SiGtryGGur Ari