Dagblaðið Vísir - DV - 01.12.2017, Blaðsíða 39

menning 39Helgarblað 1. desember 2017
„Ég hugsa að það sé nú tals-
verð einbeiting í útúrdúrunum,
en þetta hefur fylgt mér eiginlega
alveg frá Riddurum hringstigans,
að vaða úr einu í annað og segja
margar sögur í einu. Það er samt
alltaf einhver línuleg frásögn sem
auðvelt er að rekja og tengja sig
við, ef út í það er farið. Það á til
dæmis bæði við Riddara hring-
stigans og Passamyndir. Munnlega
frásögnin er svo mín frásögn. Það
er auðvitað talsverð hefð að baki
henni en svo er þetta bara minn
stíll.
Sögurnar eru í sama „úníversi“,
og útúrdúrarnir þannig partur af
sögunni, til dæmis bækurnar sem
Haraldur vísar í í Passamyndum
og allir karakterarnir sem orðið
hafa á vegi hans. Þetta er eins og
að leggja af stað í ferðalag eða
ganga í gegnum skóg, maður villist
og finnur nýja stíga og nýja þræði,
og sagan gerist þannig. Þess vegna
finnst mér aðferðin oft verða til
eftir á, að leggja af stað með hug-
mynd sem síðan hleður utan á sig
– ekki fyrirfram gefna skilgrein-
ingu.“
Þegar allt var hægt
Einar segir að Passamyndir og
sögurnar í henni hafi lengi kallað
á hann, en það hafi tekið tíma að
finna rétta tóninn.
„Eins og ljóst er þá byggir bókin
á þessari ferð og vinnunni í Noregi,
á fjallinu, og öllum þeim uppá-
komum sem maður lenti í þegar
maður var að drekka í sig heim-
inn af ungæðislegri forvitni. Og
ég held að maður þurfi ákveðna
fjarlægð á þetta. Í gegnum tíðina
hef ég oft skrifað eitthvað út sem
er hluti af þessari sögu, og það er
reyndar þannig með allar mínar
sögur – þetta er svolítið fram og
aftur blindgötuna. Maður skrifar
eitthvað og svo leggur maður það
frá sér og fær svo nýtt sjónarhorn
á það seinna,“ útskýrir hann.
„Kannski snerist þetta um að finna
tóninn, hvernig tímarnir hafa mót-
að þann sem segir söguna.“
Var skemmtilegt að dvelja í þess-
um heimi, hverfa aftur til þessara
tíma á áttunda áratugnum?
„Já. Ég finn mikla fegurð og
sköpun í þessum tímum. Það
sem svífur um í loftinu er svolítið
anarkí, pönk og svoleiðis. Það var
þessi leit að frelsi sem einkenndi
tímana og einkennir kannski alla
tíma þegar grannt er skoðað. Þegar
maður horfir til baka þá var, með
einhverjum hætti, allt hægt. Þegar
sögur eiga sér svona langan að-
draganda koma svo margar tengd-
ar sögur þegar maður hellir sér út
í þetta – tímarnir koma til manns.
Þá vaknar þessi skrítna tilfinning
að það séu 40 ár síðan en á sama
tíma finnst manni þetta hafa verið í
gær. Ég held að þetta sé vegna þess
að þótt umgjörðin í kringum okkur
breytist – „tímarnir“ – þá breytumst
við ekkert rosalega mikið sjálf, at-
riði eins og ástin og hugsjónir,
löngun til að breyta heiminum eða
einhverju ástandi eru þarna alltaf,
einhvers staðar í andrúmsloftinu,
og auðvitað speglast í því vonir og
vonbrigði og söknuður og sitthvað
fleira,“ segir Einar.
Það eru einmitt þessi sígildu
viðfangsefni mannsins „þessi
eilífð“ sem Einar Már segist finna
í skáldsögum Knuts Hamsun. En
í bókinni kallar hann ítrekað fram
sögur þessa meistara norskra bók-
mennta, aðallega Pan og Sult,
sem eru skrifaðar á síðasta ára-
tug nítjándu aldar, löngu áður
en skáldið talaði máli nasista og
var dæmdur fyrir föðurlandssvik.
Sögumaðurinn mátar kjarnann í
verkum Hamsuns við sína eigin
tíma og finnur þar samsvörun –
enda er þar, eins og í öllum bestu
bókmenntunum, einhver eilífur
sannleikur, að sögn Einars.
„Maður tók stundum upp
sleggjudómana um Hamsun frá
Laxness – og við erum svolítið alin
upp við það. En þrátt fyrir alla hans
annmarka og þó að tímarnir hafi
breyst þá sér maður alltaf þessa
eilífð í sögunum. Það er einhver
kjarni í verkunum hans og þess
vegna eru áhrif hans svo gígantísk,
maður sér það hvort heldur sem
er hjá Paul Auster, Isaac Bashevis
Singer, Thomas Mann, eða Jorge
Luis Borges. Það eru ógurlega
margir sem standa í þakkarskuld
við hann.“
Hnignun róttækninnar
Ekki alls ólíkt Einari sjálfum á
yngri árum hefur aðalpersóna
Passamynda, Haraldur M., verið
virkur þátttakandi í pólitískum
mótmælaaðgerðum og sökkt sér
ofan í róttæka pólitíska hugsun.
Ein eftirminnilegasta persónan í
þessu sambandi er kvikmynda-
gerðarkonan Rúna, og ítalskur
kærasti hennar, Federico – þau eru
villtar, skapandi og örlátar persón-
ur, hálfgerðir mentorar sem hafa
mikil áhrif á Harald. En þegar
hann heimsækir þau til Rómar eft-
ir Noregsdvölina fær hann hálfgert
áfall þegar hann sér hvernig fíkni-
efnaneysla er farin að hafa lýjandi
áhrif á þau – upplifir kannski á
sinn hátt endalok 68-hreyfingar-
innar. Þessar persónur hljóta að
vera að einhverju leyti byggðar á
listakonunni Rósku og eiginmanni
hennar Manrico. Þegar hann er
spurður um áhrif Rósku varar Ein-
ar þó við að leggja hana að jöfnu
við persónuna í bókinni.
„Rúna er Rúna og Róska var
Róska. Alveg eins og Páll í Englum
alheimsins er Páll, og Pálmi bróð-
ir minn var Pálmi. Því er ekki að
leyna að mínar persónur eiga sér
alltaf fyrirmyndir og ég þarf að
hafa mikinn áhuga á persónunni
og þykja mjög vænt um hana.
Þannig er það með Rósku. Hún
hafði mikil áhrif á mig þegar ég var
unglingur og sá mótunartími var
tími róttækninnar. Hvernig þetta
síðan allt fór er önnur saga, og
hana er ég að segja í Passamynd-
um, eða hluta hennar. Hluti af
hnignun róttækninnar var innan
frá. Fólk höndlaði ekki frelsið sem
boðað var. En breyskleiki fólksins
breytir ekki því sem það stóð fyrir,“
segir Einar.
„Í bókinni er ég að lýsa þessari
róttækni sem kom til mín sem
unglings, meðal annars með
Ítölunum í kringum Rósku. Maður
var svo opinn fyrir þessu, og þess
vegna voru það mikil vonbrigði –
eða kannski frekar sjokk – þegar
fólkið hafði misst þetta. En ég er
alls ekki að dæma fólkið sem slíkt,“
segir hann.
„Í bókinni ýja ég að þeirri kenn-
ingu sem hefur stundum ver-
ið sett fram, til dæmis um ítölsku
vinstrihreyfinguna, að dópið hafi
hreinlega lagt hana í rúst. Þetta
var svolítið landlægt þar á þess-
um tíma, en gerðist til dæmis ekki
með sama hætti í Frakklandi – þar
sem þessi arfur lifði miklu lengur.
Það er þó erfitt að segja að þetta
hafi bara verið eitthvað sem vonda
mafían stjórnaði. Það verður að
vera einhver sem segir „já, takk.“
Partur af þessu lá kannski í þessari
barnslegu trú á breytt hugará-
stand. Og kannski er það ekki
einu sinni bara spurning um dóp
eða ekki dóp. Löngunin í breytt
ástand og rómantíkin gagnvart því
í skáldskap og þjóðfélagsfræðum
liggur miklu dýpra – við þekkjum
það til dæmis alveg frá 19. öldinni
hjá Rimbaud og Baudelaire, og svo
seinna í súrrealismanum.“
Allt snýst um ástina
Annað meginviðfangsefni bókar-
innar er hin rómantíska ást – Har-
aldur M. hittir Ingu, konuna sem á
eftir að verða lífsförunautur hans
í Ósló. Andrúmsloftið er uppfullt
af hrifningu og þrá en lýsingar á
þessu unga ástarsambandi eru
hins vegar ekkert mjög fyrirferðar-
miklar - „Less is more, ætli það sé
ekki málið,“ veltir Einar fyrir sér,
þegar hann er spurður um þetta
„En svo er þarna líka einhver
togstreita, óttinn við að binda sig,
af því að persónurnar í sögunni,
Haraldur og Jonni, eru leitandi og
hin ríkjandi viðhorf voru að mað-
ur gæti ekki þjónað öllu í senn
listinni, ástinni og ævintýrun-
um. En kannski er þetta allt sama
tóbakið þegar öllu er á botninn
hvolft og allt snýst um ástina í einni
eða annarri mynd. Þess vegna
kalla ég fram gamlar ástarsögur
eins og sögur Knuts Hamsun. Þar
er einhver eilífð þó að tímarnir
hafi breyst,“ segir hann.
„Mér finnst þetta dálítið stór-
brotið, hvernig fólk finnur hvert
annað. Líklega eru þetta „elem-
ent“ úr þroskasögunni, en sí-
gilda þroskasagan hafði oft yfir-
stéttarblæ yfir sér og sálarkvalir.
Það er því gaman að setja íslenska
draumóramenn inn í það mynstur,
þessa hópa sem verða til með vel-
ferðarþjóðfélaginu, eða hvað við
eigum að kalla það, eins kon-
ar stéttleysingja sem þvælast um
á vegunum, vinna hér og hvar og
eru í skólum og eru að reyna að
skapa sér sjálfstæða tilveru en vita
ekkert hvað bíður þeirra.“
Þetta æviskeið sem þú ert að
lýsa, þessi mótunarár þegar fólk er
að upplifa heiminn í fyrsta skipti
á eigin forsendum, lenda í ævin-
týrum og kynnast sjálfu sér, er ör-
ugglega svipað spennandi og kraft-
mikið á öllum tímum. Ef maður
ber tíma Passamynda saman við
samtímann veltir maður því hins
vegar fyrir sér hvort sambærilegar
þroskaferðir, sjálfskipuð einangr-
un fjarri heimahögunum sé yfir-
höfuð möguleg í dag á sama hátt
og áður, með sítengingu internets-
ins sem heldur alltaf öðrum fætin-
um heima. Hver er þín tilfinning
fyrir þessu?
„Það er áhugavert hvernig
þroskasögur gerast á ólíkum tím-
um, í mismunandi umhverfi. Við
erum á allt öðrum tímum í minni
sögu en í Sulti eftir Hamsun og Vef-
aranum mikla frá Kasmír eftir Lax-
ness. Hitt er alveg rétt og ótrúlega
merkilegt að pæla í hvernig heims-
myndin breytist, og reynslan. Ég
held að reynslan sé bæði öðru-
vísi og sú sama. Ungt fólk á „kraft-
miklu æviskeiði“ er enn að þvæl-
ast um og leita að markmiðum. Er
sítengingin kannski bara form? Ég
meina, heimurinn hefur minnk-
að, minna mál að ferðast, breyttur
efnahagur og allt það. Þess vegna
er full ástæða til að miðla þessari
„on the road“-tilfinningu. Heimur-
inn var fjarlægur en heillandi – og
er hann það ekki enn? Það má ef-
laust bera saman tímana og „fíló-
sófera“ á ýmsa vegu,“ segir Einar.
„Ég sé það líka sem aðal sagna-
listarinnar að miðla tímunum,
varðveita minninguna, segja frá
því liðna af því að það skiptir máli,
til að mynda hugsjónirnar, þær
koma og fara … og svo koma þær
aftur. Svo er það líka bara þessi
reynsla að vinna og vera til, kynn-
ast skaplyndi mannanna eins og
það er orðað hjá Hómer. Þetta
heillar mig – veruleikinn – ekki
bara að tengjast listinni í gegn-
um vangaveltur heldur líka þessa
vinnu, að grafa skurði og vera
staddur á meðal fólks sem leitar
að haldreipi í óreiðunni, og kynn-
ast nýju fólki og verða ástfanginn
og sjá sjálfan sig.“ n
Að
drekka
í sig
heiminn
Einar Már Guðmundsson skrifar um ævintýraþrá
og ástina í nýjustu bók sinni Passamyndir „Sannleikurinn
er varasamur
leikur eins og dæmin
sanna, þess vegna
skáldar maður, ævi
sína og annað.
„Ég finn mikla
fegurð og sköpun
í þessum tímum. Það
sem svífur um í loftinu er
svolítið anarkí, pönk og
svoleiðis.
Horfir til baka Einar Már
hverfur aftur til áttunda
áratugarins í skáldsögunni
Passamyndir, en hana byggir
hann að hluta til á sumri
sem hann dvaldi við vinnu í
Noregi og ferðaðist í kjölfarið
um Evrópu. Mynd Sigtryggur Ari