Morgunblaðið - 07.12.2017, Blaðsíða 100

100 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. DESEMBER 2017
Þegar Ísland minnkaði
Á fyrri hluta átjándu aldar hófu
Danir skipulegar strandmælingar
við Ísland. Árið 1730 var sendur
til Íslands leiðangur undir stjórn
norsks skipstjóra, Thomas Hans
Henrik Knoff, og mældi hann öll
sumur fram til 1734. Af ókunnum
ástæðum ákváðu dönsk yfirvöld þó
að gefa ekki út landakort byggð á
mæligögnum Knoffs, þótt um væri
að ræða fyrstu áreiðanlegu mæl-
inguna á strandlengju landsins.
Vinna Knoffs og félaga lá hins
vegar til grundvallar kortum sem
komu síðar út í ritum annarra, til
að mynda skýrslu Niels Horre-
bows um
Íslandsför
hans, Til-
forladelige
Efterretn-
inger om
Island, sem
kom út í
Kaup-
mannahöfn
1752. Henni
fylgdi Ís-
landskort sem einnig var gefið út í
erlendum þýðingum bókarinnar og
náði því nokkurri útbreiðslu í Evr-
ópu og fjöldi korta kom út um alla
álfuna sem byggði á Knoff-laginu.
Í framhaldinu var haldið áfram
að vinna að land- og strandmæl-
ingum og gerður var út hinn mikli
leiðangur Eggerts Ólafssonar og
Bjarna Pálssonar sem stóð yfir ár-
in 1752-1757. Íslandskortið sem
fylgdi útgáfu á ferðabók þeirra
Eggerts og Bjarna sýndi því ýmis
nýmæli, en þó miklu færri en ætla
mætti ef haft er í huga hve víða
þeir fóru. Smám saman þokaði því
þekkingu Evrópubúa á Íslandi í
rétta átt.
En saga kortagerðar hefur
sjaldnast verið bein lína. Kort þró-
uðust ekki smám saman frá frum-
stæðum uppdráttum til vísinda-
lega nákvæmra korta sem sýndu
raunverulega lögun og hnattstöðu.
Um tíma er sem ekkert þokist
áfram en svo er eins og þekkingin
taki skyndilega stökk. Því miður
geta þessi stökk stundum verið í
ranga átt.
Slíkt hliðarstökk var tekið um
sama leyti og Ferðabók Eggerts
og Bjarna kom út og með henni
fyrsta Íslandskortið þar sem sjá
mátti Vatnajökul, eða Klofajökul
eins og hann var nefndur. Árið
1771 sendi franska ríkisstjórnin
vísindaleiðangur til Íslands með
það að markmiði að mæla og
rannsaka lönd við Norður-
Atlantshaf. Stjórnandi hans var
Verdun de la Crenne. Afrakstur-
inn var tíundaður í bók sem gefin
var út í kjölfarið og henni fylgdi
kort af Íslandi. Leiðangursmenn
höfðu haft bækistöðvar á Vest-
fjörðum og þar gerðu þeir flestar
mælingar sínar. Þeir töldu þær
sýna að öll kort af Íslandi fram til
þessa hefðu ekki verið nógu ná-
kvæm. Færa þyrfti vesturhluta
landsins lengra í austur. Það
gleymdist hins vegar að færa yrði
austurhlutann líka í austur til
samræmis.
Þetta nýja Íslandslag má sjá á
kortinu Carte Reduite des Meres
du Nord, gefið út 1776. Það er oft-
ast kennt við yfirmann frönsku
sjómælinganna, Bellin, en stund-
um er leiðangursstjórinn, de la
Crenne, sagður höfundurinn eða
þá Petit, koparstungumaður
frönsku sjómælinganna, sem áður
hafði stungið út Íslandskort byggt
á lagi Knoffs. Ísland var nú nán-
ast jafnt á alla kanta og hafði týnt
helmingnum af flatarmáli sínu.
Ísland stutt og digurt
Útgáfa þessa korts dró dilk á
eftir sér. Á næstu árum nýttu
margir kortagerðarmenn þessar
röngu mælingar við gerð Íslands-
korta í stað þess að horfa til vinnu
Knoffs. Sá fyrsti var að öllum lík-
indum hinn þýski Christian Pont-
oppodan sem árið 1785 gaf út kort
undir heitinu Neue Karte von Isl-
and nach de Verduns und anderen
Beobachtungen. Annað kort af
þessum toga var eftir Christoph
Matthias Reinecke (1768-1818) og
kom út árið 1800, Island nach
Murdochischer Projection. Kortið
sýnir Ísland og Færeyjar og það
er mjög fallega gert, vel stungið
og með fallegum smáatriðum.
Hins vegar er lögun landsins öll
úr lagi færð. Um sama leyti gaf
Reinecke einnig út kort til að sýna
muninn á gamla laginu og því
nýja, Doppel-Charte von Island.
Bakgrunnurinn sýnir lögun Knoffs
en fyrir framan er hin nýja lögun
la Crennes. Munurinn er mikill,
landið er miklu minna í meðförum
Frakkanna og lögunin önnur. Það
er furðulegt að virtur kortagerð-
armaður á borð við Reinecke hafi
talið að þessar mælingar ættu við
rök að styðjast og ýtt þar með út
af borðinu öllu sem áður hafði
áorkast. En Frakkar voru álitnir
fremstu kortagerðarmenn heims
um þessar mundir og því trausts-
ins verðir.
Aaron Arrowsmith (1750-1823)
var enn annar virtur kortagerðar-
maður sem notaðist við sömu lög-
un á kortinu Iceland, sem gert var
fyrir seinni útgáfu ferðabókar
Williams Hooker (1785-1865), Jo-
urnal of a Tour in Iceland, sem út
kom 1813 (fyrri útgáfan kom út
1811 og var án korta). Hooker var
skoskur grasafræðingur sem hafði
komist í hann krappan í Íslands-
ferð sinni. Hann varð til að mynda
vitni að því þegar Jörundur
hundadagakonungur tók völdin á
Íslandi sumarið 1809. Eins og
kunnugt er var valdatíð hans
stutt, breski sjóherinn tók hann til
fanga í ágúst þetta ár og sigldi
með hann til Englands. Hooker
fékk far með skipinu. Skipið hafði
siglt í tvo daga þegar fangar um
borð gerðu uppreisn og kveiktu í
því en fyrir snarræði skipverja,
ekki síst Jörundar, tókst í það
minnsta að bjarga mannskapnum,
áhöfn og farþegum. Á endanum
komst Hooker aftur til Bretlands
og gaf þar út bók sína og seinna
kort. Það er einstaklega ólánlegt.
Lögunin er algerlega út í hött, á
því er örnefnakraðak og lítt hirt
um að gæta nákvæmni, ekki einu
sinni útlínur Vatnajökuls eru
dregnar upp.
Hið sanna Ísland
En Knoff-lögunin var þrátt fyrir
þetta ekki horfin. Kort voru áfram
gefin út með henni en óhætt er að
segja að menn hafi verið óvissir
um hvaða lögun ætti að nota eftir
að kort la Crennes kom út.
Eftir að mælingum Magnúsar
Arasonar og Knoffs lauk árið 1734
aðhafðist danska stjórnin ekkert
frekar varðandi kortagerð Íslands
um nokkra hríð. Árið 1776 sendi
Íslandsverslunin norskan skip-
stjóra, Hans Erik Minor, til Ís-
lands til að gera dýptarmælingar
við verslunarhafnir og kort af
fiskimiðum við landið. Minor
drukknaði í Hafnarfjarðarhöfn
1778 þegar hann reri úr landi aft-
ur til skips, augafullur að talið
var. Árið 1776 sendi danska
stjórnin einnig mann í sínu um-
boði, J.P. Wleugel, til að gera
dýptarmælingar á Austfjörðum.
Báðir gerðu þeir svæðiskort
byggð á mælingum sínum, Minor
fyrir vestan en Wleugel fyrir aust-
an. Aldamótaárið 1800 var aftur
tekið til við mælingar á ströndum
landsins og þeim lauk 1818. Þar
með var loksins grundvöllur kom-
inn til að sýna raunverulega lögun
landsins á kortum.
Raunveruleg lögun landsins
Reynir Finndal Grétarsson er ástríðusafnari landakorta af Íslandi og í bókinni Kortlagning Íslands, sem Crymogea gefur út, er
að finna úrval úr safni hans af helstu Íslandskortum prentsögunnar birt saman í einni bók með skýringum. Elsta kortið er frá
1482 og sagan nær fram til loka nítjándu aldar þegar Ísland kortanna hefur tekið á sig þá mynd sem við nú þekkjum.
Furðulegt Aaron Arrowsmith, Iceland, 1813. Íslandskort byggð á korti Verdun de la Crenne sýna undarlegt land -
de la Crenne taldi að færa þyrfti vesturhluta landsins í austur en gleymdi að færa austurhlutann til samræmis.
Framför Niels Horrebow, Jaques Nicolas Bellin, Carte de l’Islande, 1768 (1780). Íslandskortið í ferðabók Horre-
bows um Ísland byggðist á gögnum danska landmælingamannsins Thomas Hans Henriks Knoffs frá 1730 til 1734.
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Safnari Reynir Grétarsson er mikill
áhugamaður um Íslandskort.