Morgunblaðið - 21.06.2018, Blaðsíða 39

39
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 21. JÚNÍ 2018
Elliðaárdalur Eftir nær daglega úrkomu frá sumardeginum fyrsta skein sólin á höfuðborgarsvæðinu í gær og í það minnsta þrjár stúlkur notuðu tækifærið og busluðu í Elliðaánum.
Valli
Undanfarið hefur
borið á því að sumir
leik- og fræðimenn tjái
sig m.a. um uppruna
Íslendinga og sam-
félagsgerð svonefndrar
víkingaaldar, að því er
virðist af vanþekkingu
og jafnvel fordómum.
Þetta kann að hljóma
dómhart, en þó hefur
ákveðinn niðrandi tónn
verið í umræðunni frá einstaka sjálf-
skipuðum sérfræðingum um nátt-
úru- og samfélagsgerð þess fólks er
uppi var á svæðum (oftast við sjó og
vötn) í norðurhluta Evrópu fyrir um
900-1.200 árum og gengur undir
nafninu víkingar.
Flestir fræðimenn sem rannsaka
fortíðina vita að ekkert er 100% upp-
lýst né gefið. Rannsóknir á fornum
menningarheimum og samfélögum
eru flókið verk en ekki einfalt og
sjaldan finnst það hrein heimild að
ekki sé hún þrætuepli þeirra sem
hana túlka.
Það er þó ákveðinn fasti í rann-
sóknum þar sem leitast er við að
flokka og greina ákveðin einkenni
þeirra samfélaga sem til rannsóknar
eru og gefa þeim sérstöðu og sér-
nafn ef svo ber undir. Þessar rann-
sóknir taka og hafa tekið áratugi,
jafnvel árhundruð, í raun lýkur
rannsóknum aldrei þar sem nýjar
upplýsingar, ný tækni, ný aðferða-
fræði og svo mætti lengi telja þróast
með tíð og tíma, og ekki má gleyma
þeim tíðaranda sem ríkir hverju
sinni og blæs sínum tón í túlkun
hvers tíma. Í dag er ákveðinn tíð-
arandi þar sem sumir frábiðja sér
tenginguna við samfélagsgerð vík-
inga, ég hef rekið augun í þetta og
hugsa alltaf, af hverju? Þessi augna-
rekstur minn hefur ágerst eftir því
sem liðið hefur á heimsmeistara-
mótið í knattspyrnu
Að mínu viti eigum
við öll að vera stolt af
því (hvað sem fólkið
var kallað, en fræði-
heitið er víkingar, svo
höldum okkur við það),
annað væri vanþakk-
læti og vanvirðing við
fortíðina og það fólk
sem hér bjó og byggði
okkar land.
Þar sem ég hef rann-
sakað landnám, sam-
félagsgerð og innviði
víkingaaldarsamfélaga
í hartnær 15 ár þá langar mig að
nefna nokkur grunnatriði sem ein-
kenna þessa samfélagsgerð og gáfu
henni nafn.
Ástæðan fyrir því að tíminn er
kallaður víkingaöld, sem nær frá því
um 750-1150 e.Kr., er þessi:
Út frá fræðunum, þ.e. rituðum
texta, tímasetjum við víkingaöldina
við innrásina á eyjuna Lindisfarne
við strönd Englands 793 e.Kr., þar
sem hópur víkinga rændi þar klaust-
ur og brenndi til kaldra kola. Lok
víkingaaldar eru almennt kennd við
ósigur Haraldar harðráða Noregs-
konungs á enskri grundu (við Stam-
fordbridge) árið 1066 e.Kr.
Það vita þó flestir að tímabil vík-
ingaaldar er túlkunaratriði fræði-
manna. Hafa skal í huga að þetta er
út frá rituðum texta, sem er mishlut-
lægur eða mishlutlaus. Fonleifa-
fræðin er strangari fræðigrein að
því er þessar túlkanir varða og sem
fornleifafræðingur tel ég jarð-
fundnar minjar ásamt stuðningi rit-
aðra heimilda mikilvæga forsendu til
þess að ná sem breiðasta mögulega
skilningi á þessum merka tíma.
Ég get ekki hér í þessari grein út-
listað í þaula þær rannsóknir sem
gerðar hafa verið á víkingaaldar-
menningarsvæðum en eitt er víst að
þessi svæði eiga það sameiginlegt að
í þeim rannsóknum sjáum við svart á
hvítu hvað það er í grófum dráttum
sem gefur þessum horfna menning-
arhópi nafnið víkingar. Til að byrja
með vil ég árétta þann reginmis-
skilning að allir víkingar hafi verið
morðingjar, ræningjar og villimenn,
sú skilgreining er jafn ýkt og að
segja að allir Bandaríkjamenn séu
Donald Trump.
Það sem gefur þessum hópi fólks
sem kallað er víkingar sérkenni eru
innviðir þess, rúnaristur, mynt-
slátta, verkmenning, trú og graf-
arhættir, búsetuval, nýting og þekk-
ing á sjósókn og skipaþróun,
veiðiskapur og uppbygging á fjöl-
breyttum búskaparháttum á sjó og
landi. Þetta voru afkomendur fólks
sem kom undan hörðum vetrum og
óteljandi fimbulvetrum 6. og 7. ald-
arinnar þar sem náttúruhamfarir
voru það skelfilegar að vetur urðu sí-
felldir og fimbulkaldir með þeim af-
leiðingum að úr varð viðvarandi
hungursneyð og mannfall í rúm
hundrað ár. Fólk gat ekki ræktað
land né dýr og varð að leita uppi
betra líf sem varð flökkulíf þar til
náttúran jafnaði sig og fólk átti
möguleika á ný að aðlagast breyttu
umhverfi fjarri eldri heimahögum.
Þessum tíma hefur verið gefin mörg
nöfn og uppi voru mörg þjóðarbrot
þar sem mörg stríðin voru háð í lífs-
baráttunni. En einmitt vegna þess-
ara erfiðu tíma tel ég m.a. að hin
heiðna trú, sem er eitt af sérkennum
víkinaaldarsamfélaga, hafi orðið til.
Tíminn sem þeir gáfu nafnið ragna-
rök eða heimsendir sem þetta fólk
eflaust upplifði og úr spratt hinn
magnaði heimur í sagnaformi manna
á meðal sem við þekkjum sem nor-
ræna goðfræði, öll sagan sem varð
til og við svo heillarík að fest var á
skinn af Snorra Sturlusyni og hefur
lifað allar götur síðan og meira að
segja öðlast fjölbreytt og sjálfstætt
líf.
En nóg um þetta, því ein sam-
félagsgerðin sem úr þessum tíma
spratt var sú sem við getum rakið
okkur til. Samfélag sem lifði við sjó
og vötn og sérhæfði sig í sjávar-
útvegi og sjósókn, kynntist nýju
fólki, straumum og stefnum, ferðað-
ist mikið og stundaði verslun og
vöruskipti, nam ný lönd og vann
bæði til sjós og lands. Nytjagripir og
vopn þessa fólks eru líka eitt af þeim
sérkennum sem einkennir víkinga-
hugtakið. Ævintýralegur skreytistíll
og klæðagerð sem þróast listilega
með tímanum er ákveðin birting-
armynd víkingaaldarinnar eins og
við flest skynjum hana, sem og oft á
tíðum tilfinningaþrungnir og ríkir
grafarhættir þar sem fólk var heygt
í fullum klæðum með sína helstu
nytjagripi og vopn, tilbúið í eftirlífið.
En þegar öllu er á botninn hvolft þá
er það fjölbreytileiki og aðlögunar-
hæfni sem er svo rík innan menning-
arsamfélaga víkingaaldar að mínu
mati, hæfileikinn að komast af og að-
lagast breyttum aðstæðum á stutt-
um tíma þrátt fyrir að náttúran sé
þeim ekki hliðholl á stundum, skýr-
asta dæmi þessa er landnám Íslands
og það mikla afrek að byggja hér
land og komast lífs af á hjara ver-
aldar, að sama skapi landnám Græn-
lands og landafundir í Ameríku.
Fornleifarannsóknir hef ég stund-
að lengi og get sagt með nokkurri
vissu að hér á Íslandi var land numið
með skipulögðum hætti, af vand-
virkni og vandaðri verkkunnáttu,
þessi staðreynd birtist í fornminjum
okkar, því verður seint breytt og eru
einkenni þessara funda flokkuð m.a.
gerðafræðilega frá tíma víkinga-
aldar.
Það er einnig staðreynd að vík-
ingar höguðu búsetuvali sínu oftast
við og stutt frá sjó: við voga og víkur.
Því er ekki galið að víkingar dragi
nafn sitt af því hvaðan þeir komu og
völdu sér bæjarstæði. Það er ekki
slæmt, en það slæma er að skrum-
skæla þeirra veruleika vegna hópa
þeirra á meðal sem svifust einskis og
við höfum vitneskju um úr heim-
ildum sem jafnvel mega teljast hlut-
drægar og segja aðeins eina hlið
sögunnar.
Við skulum allavega ekki vera
með hleypidóma og gefa víkingum
öllum slæmt orðspor sem þeir eiga
engan veginn skilið. Það sem þeir
eiga skilið er viðurkenning á þeirra
eljusemi, þrjósku og aðlögunarhæfni
til að komast af við erfiðar aðstæður.
Að sigla til ókunnugs lands yfir úfið
úthaf með skepnur og nytjar í bal-
lestinni, eitt segl að húni með von í
brjósti að lifa ferðalagið af og standa
svo í lappirnar andspænis nátt-
úrunni, er eitthvað til þess að fá lof
fyrir frekar en last. Þetta hefur svo
sannarlega ekki verið einstaklings-
framtak, þetta hefur verið samvinna
margra, sterk liðsheild og vilja-
styrkur til þess að vera hluti af nátt-
úrunni og vera frjálsar manneskjur í
veröldinni – það er eflaust þessi andi
sem hefur blásið okkur í brjóst í
gegnum aldirnar og hjálpað okkur
gegnum erfiða tíma, fjötra og vos-
búð með stöku sólskinsdögum og
það er eflaust þessi andi sem birtist
okkur öllum svo ríkulega í strákun-
um okkar í Rússlandi og er í raun
frumkjarninn í öllum Íslendingum,
ungum sem öldnum, gömlum sem
nýjum.
Þessi saga varpar ljósi á auðmýkt-
ina fyrir lífinu öllu og af hverju
menn berjast til þess eins að lifa af!
Þetta tvennt er sterkara en allt og
lifir í okkur öllum sama hvaðan við
komum og fyrir því munum við alltaf
berjast og á það munum við ávallt
trúa.
Áfram Ísland!
Eftir Völu
Garðarsdóttur » Við skulum allavega
ekki vera með
hleypidóma og gefa
víkingum öllum slæmt
orðspor sem þeir eiga
engan veginn skilið.
Vala Garðarsdóttir
Höfundur er fornleifafræðingur.
Víkur víkinganna