Bókasafnið - 01.07.2018, Qupperneq 23

Bókasafnið 42. árg – 2018 23
Markmið opins aðgangs (e. Open access) er að niðurstöður rannsókna sem fj ármagnaðar eru af opinberu fé séu aðgengilegar á rafrænu formi
með eins víðtækum og einföldum hætti og kostur er og nýt-
anlegar sem fl estum án endurgjalds (Landsbókasafn Íslands
– Háskólabókasafn, 2016). Þessi markmið eru eitthvað
sem fl estir ættu að geta verið sammála um að sé æskilegur
kostur og eitthvað sem vísindasamfélagið í heild sinni ætti
að stefna að.
Til þess að ná fram markmiðum opins aðgang er gjarnan
talað um tvær megin leiðir, grænu leiðina og gullnu leiðina
sem skiptist svo aftur í tvær undirleiðir:
Græna leiðin (e. green Open access) felst í því að efnið er
lagt inn í sérstakt varðveislusafn samhliða birtingu annars
staðar. Höfundur sendir varðveislusafninu lokagerð handrits
(e. pre-print) eða ritrýnt lokahandrit (e. post-print) sem
tilbúið er til birtingar. Greinin er síðan gefi n út í áskrift-
artímariti en er jafnframt aðgengileg í opnum aðgangi í
varðveislusafninu.
Gullna leiðin (e. gold Open access) er útgáfa á efninu í
opnum aðgangi frá upphafi , þ.e. gefi ð út í gjaldfrjálsu OA
tímariti. Höfundur heldur að jafnaði höfundarréttinum, í
stað þess að framselja réttinn til útgefanda eins og í hefð-
bundinni útgáfu.
Blandaða gullna leiðin (e. hybrid gold access) er útgáfa á
efninu í áskriftartímariti en höfundur borgar útgefandan-
um þjónustugjald (Article processing charge = APC) fyrir
birtingu í opnum aðgangi tafarlaust. Þjónustugjöld vegna
birtinga eru gjarnan mjög há og geta í sumum tilvikum
numið mörg hundruð þúsundum.
Áskriftir að tímaritum sem útgefendur seldu bókasöfnum
og háskólum var viðskiptamódelið sem var við lýði meðan
prentun var skilvirkasti miðillinn. Með tilkomu internets-
ins urðu til nýir möguleikar í miðlun upplýsinga, en gamla
viðskiptamódel prentaðra tímarita var þó enn notað til þess
að selja rafræn tímarit á internetinu. Hugmyndin um opinn
aðgang kom fyrst fram í upphafi 21. aldarinnar sem andsvar
við þessu viðskiptamódeli. Þrátt fyrir að hugmyndin um
opinn aðgang hafi verið til í 15-20 ár er megnið af niður-
stöðum rannsókna sem fj ármagnaðar eru með opinberu fé
enn birtar í tímaritum sem eru lokuð og bundin áskriftum
eða með birtingartöfum. Vandamálið er hins vegar ekki
tæknilegt heldur efnahagslegt. Vísindatímarit voru framan
af gefi n út af vísindafélögum og háskólum en gríðarleg
samþjöppun hefur orðið á þessum markaði á síðustu ára-
tugum og nú er svo að stærstur
hluti útgefi ns vísindaefnis er á
höndum fárra risaútgáfufyrir-
tækja (svo sem Elsevier, Wiley,
Springer, Taylor & Francis og
Sage). Bókasöfn og háskólar eru aðal viðskiptavinir þessara
útgáfufyrirtækja. Rekstur þessara stofnana er fj ármagnaður
með opinberu fé sem m.a. er notað til að kaupa áskriftir
að þessum tímaritum hérlendis t.d. í gegnum Landsað-
gang og séráskriftir háskólanna. Sem dæmi má benda á að
heildarkostnaður rafrænna áskrifta í gegnum Landsaðgang
á árinu 2016 var 219,8 milljónir (Birgir Björnsson, 2016).
Krafan um opinn aðgang er því ekki einungis mikilvægt
sanngirnismál heldur einnig efnahagslegt. Það er ekki góð
nýting á opinberu fé að því sé varið í kaup á efni sem búið
er að fj ármagna með opinberu fé. Bókasöfn og háskólar eru
gjarnan fj ársvelt og hægt væri nýta þessa fj ármuni í margt
annað.
Opinn aðgangur og opið á netinu er ekki það sama. Tímarit
sem keypt er í gegnum Landsaðgang eða séráskriftir há-
skólanna, er opið á netinu í augum notandans, en það er
greitt fyrir aðganginn. Opinn aðgangur er gjaldfrjáls fyrir
notandann og aðgangur óhindraður. Notendur verða oft
ekki varir við þær hindranir sem búið er að ryðja úr vegi,
sem er hugsanlega ein skýring á tregðu Íslendinga við að
skilja út á hvað opinn aðgangur gengur.
Góðir hlutir gerast hægt og ekki af sjálfu sér. Til þess að ná
fram markmiðum opins aðgangs þarf að setja reglur, stefnur
og lög. Sólveig Þorsteinsdóttir (2010) bendir á mikilvægi
þess að setja stefnur til að ná markmiðum opins aðgangs.
Reyndar var megin tilgangur greinar hennar að benda á
mikilvægi þess að í stefnunum væri birting í opnum aðgangi
skylda eða lögboðin (e. mandatory policy). Í lögum um
opinberan stuðning við vísindarannsóknir (nr. 3/2003, 10.
gr.) kemur fram að: “Niðurstöður rannsókna, sem kostaðar
eru með styrkjum úr sjóðum er falla undir lög þessi, skulu
birtar í opnum aðgangi og vera öllum tiltækar nema um
annað sé samið“.
Háskólinn á Bifröst (2011), Háskólinn í Reykjavík (2014),
Háskóli Íslands (2014) og Landsbókasafn Íslands – Há-
skólabókasafn (2016) hafa samþykkt stefnur um opinn
aðgang og Rannís (2013) er með reglur um opinn aðgang
á efni sem styrkt er af sjóðnum. Í þessum stefnum koma
allstaðar fram orðin hvatning og „nema um annað sé samið“
og gera í raun lögin og stefnurnar nánast merkingarlausar.
Hvorki í lögunum né í ofantöldum stefnum er birting í
opnum aðgangi skylda.
Um opinn aðgang: stefnur og stefnuleysi
Skoðun
Sigurgeir Finnsson hefur lokið MLIS í bókasafns- og upplýsingafræði. Hann starfar í
upplýsingaþjónustu og sem verkefnastjóri Opinna vísinda á Landsbókasafni Íslands –
Háskólabókasafni.