Morgunblaðið - Sunnudagur - 25.11.2018, Side 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 25.11. 2018
svolítið gott að fara til útlanda og standa á eigin
fótum. Það þurfti mjög ákveðinn vilja og ég
þurfti alveg að standa í fæturna með það að vilja
gera þetta. Ég var ekki mjög sigldur í lífinu
þarna rétt rúmlega tvítugur svo þetta gerði mér
mjög gott. Ég var heppinn með stað og stund,
lenti á góðum stað í góðum skóla.“
Þegjandi hás í tvö ár
Valur útskrifaðist sem leikari frá Manchester
Metropolitan University árið 1995 og flutti aftur
heim til Íslands um sumarið. Blaðamaður segist
hafa heyrt því fleygt að íslenskum leikurum sem
hefðu lært í erlendum skólum þætti erfiðara að
fá verkefni þegar heim er komið heldur en þeim
sem útskrifuðust úr Leiklistarskóla Íslands.
Valur segir að því hafi vissulega verið þannig
farið, þótt það hafi margt breyst í þeim málum í
dag með breyttu landslagi í leiklistinni. Í dag sé
til dæmis hægt að lifa af því að leika í sjónvarpi
sem ekki var mögulegt áður.
Hann segist hafa verið heppinn þegar hann
kom heim úr námi og það hafi komið sér mjög
vel að hann hafði unnið í Sjónvarpinu og nær öll
hans fyrstu verkefni hafi verið þar. Hann hafi
strax byrjað að talsetja barnaefni og svo hafi
hann unnið fyrir Stundina okkar og talsetningu
á öðrum þáttum hjá Sjónvarpinu.
Svo kom kallið að taka þátt í fyrstu leiksýn-
ingunni. Hafnarfjarðarleikhúsið var að sýna
Himnaríki eftir Árna Ibsen þegar aðalleikarinn,
Gunnar Helgason forfallaðist. „Ég stökk inn
með viku fyrirvara, lærði allan textann á einni
viku, og sýndi svo held ég einhverjar fimmtán,
tuttugu sýningar. Gunnar hafði misst röddina
og var svona lengi að jafna sig.
Það hlýtur að vera martröð leikarans að
missa röddina?
„Já, heldur betur. Ég hef sem betur fer ekki
lent í því. En ég fékk hnúta á raddböndin þegar
ég var tólf ára og var þegjandi hás í örugglega
tvö ár. Bara af því að ég stóð úti á fótboltavelli
og öskraði á hina og þessa sem mér fannst ekki
standa sig nógu vel,“ segir Valur og skellir upp
úr.
„Það er víst vitað að litlir, seinþroska drengir
stækka sig oft með röddinni. Og ég var alveg
þar. Stækkaði mig með röddinni; gargandi og
gólandi. Ég var sendur til talmeinafræðings
sem lét mig í raun bara gera sömu æfingu og
leikarar gera. Hann lét mig liggja á bekk og
anda inn í gegnum nefið, alveg ofan í maga og út
um munninn. Hann lét mig bara anda. Bók-
staflega. Svo var tíminn búinn og ég sendur
heim. Eflaust gerði hann eitthvað meira en
þetta er sú æfing sem ég man eftir. En það var
ekkert flóknara en þetta samt. Hann bara
tengdi röddina niður þangað sem stuðningurinn
er. Ég fór til hans í nokkur skipti, losnaði við
hnútana og fékk röddina aftur.“
Starfið bitnar á fjölskyldunni
Valur hefur starfað bæði hjá Borgarleikhúsinu
og Þjóðleikhúsinu. Meðal þeirra sýninga sem
hann hefur leikið í eru Fiðlarinn á þakinu,
Hedda Gabler, Litla Hryllingsbúðin, Elsku
Barn, Dúkkuheimili og Mamma Mia!. Þá hefur
hann leikið í fjölmörgum sjónvarpsþáttum,
stuttmyndum og bíómyndum auk þess sem
hann hefur talsett mikið af myndum og sjón-
varpsþáttum. Hann hefur hlotið margar tilnefn-
ingar til Grímunnar og hlaut hana í fyrra fyrir
bestan leik í aukahlutverki fyrir 1984. Árið 2012
fékk hann Grímuna fyrir besta leik í aðal-
hlutverki og sem leikskáld ársins fyrir verkið
Tengdó, sem hann skrifaði og framleiddi ásamt
eiginkonu sinni, Ilmi Stefánsdóttur.
Ilmur starfar einnig í leikhúsinu en hún er
leikmynda- og búningahönnuður. Þau hjónin
eiga fjögur börn. Valur segir það ómetanlegt að
eiga skilningsríkan og þolinmóðan maka og fjöl-
skyldu. „En auðvitað bitnar starfið á fjölskyld-
unni. Maður er mikið að heiman á kvöldin og um
helgar. Og það að vera leikari í leikhúsi er erfið
vinna sem reynir á, bæði tilfinningalega og lík-
amlega.“ Þá segir hann það hafa verið tauga-
trekkjandi að vera ekki fastráðinn leikari en það
eru aðeins um fimm ár síðan Valur fékk fast-
ráðningu.
„Ef ég var í sýningu sem gekk á milli ára þá
var maður inni í leikarahópnum sem kom til
greina í aðrar sýningar. En ef það var ekki
þannig, hafði leikhúsið frjálsara val með að fá
einhvern annan til að breyta til. Og það gat ver-
ið óþægileg tilfinning að hafa ekkert fast í
hendi. Ég gerði mér alveg grein fyrir því að ég
var með svokallaðan framfærslukvíða. En það
eru ekki mörg ár síðan ég áttaði mig á því að ég
væri kvíðinn yfir ýmsu öðru líka.“
Og þá kom kvíðinn
Valur segir að um það leyti sem móðir hans lést,
fyrir níu árum síðan, hafi hann farið að leiða
hugann að kvíðanum. „Ég fór að skoða hvernig
ég brást við í ákveðnum aðstæðum og fór að
taka eftir alls konar hlutum í kringum mig sem
ég hafði ekki borið kennsl á sem kvíða. Svo var
ég að skrifa verk sem hét Dagbók djass-
söngvarans, sem byggðist á viðtölum við pabba
minn. Pabbi ólst upp við aðstæður sem voru erf-
iðar að mörgu leyti og það kom ýmislegt fram í
viðtölunum sem ég vissi ekkert um og hann
hafði aldrei talað um. Mér fannst ég vera að
kynnast honum upp á nýtt í gegnum þessi við-
töl, eða kannski í fyrsta sinn. Hann dó svo hálfu
ári seinna. En í kjölfarið á þessum viðtölum við
pabba minn fór ég að fara sjálfur í viðtöl til
læknis sem bar kennsl á kvíðann. Og það kom í
ljós að ég hef örugglega verið kvíðinn alveg frá
grunnskólaaldri, en bara ekki gert mér grein
fyrir því.“
Valur segir kvíða birtast á alls konar hátt,
ekki síst í viðbrögðum við áreiti „Til dæmis
heima; ef einhver rak sig óvart í glas sem brotn-
aði þá brást ég eiginlega alltaf reiður við. Það
voru bara ósjálfráð viðbrögð. Skammaði barnið
sem braut glasið og sá svo hræðilega eftir því.
Ég man að þegar læknirinn spurði af hverju ég
brygðist svona við þá gat ég ekki svarað því. En
ég held að þetta hafi verið lært viðbragð; pabbi
brást örugglega svona við líka. Ég gerði mér
grein fyrir því að þessi viðbrögð urðu ýktari ef
ég var undir miklu álagi og ef ég hafði miklar
áhyggjur, en viðbragðið hafði ekkert með glasið
að gera eða þann sem braut það. Þetta snerist
bara um minn kvíða. Og það geta orðið alls kon-
ar uppákomur sem maður þarf smám saman að
læra að tækla, og stoppa neikvæð, ósjálfráð við-
brögð í fæðingu. Mér hefur farið mikið fram.
Eftir því sem maður kynnist sjálfum sér betur
og því meira sem maður nær að rekja ofan af
hlutunum; því betur tekst manni að vera með
lífið í jafnvægi.“
Öll sjálfsskoðun af hinu góða
Enn fer Valur í viðtöl hjá lækninum, nú fimm
árum eftir að hann fór til hans fyrst, og finnst
það gera sér gott. Hann segir viðtölin hafa
hjálpað sér að sjá hlutina í nýju ljósi.
„Og fordómar mínir fyrir svona andlegum
veikindum, þunglyndi og kvíða og þess háttar,
hafa breyst mikið á þessum tíma. Þetta er bara
mannlegt eðli; við erum öll meira og minna að
glíma við eitthvað svona, við erum bara misjafn-
lega meðvituð um það. Svo finnst mér öll svona
sjálfsskoðun af hinu góða. Þar sem maður lærir
betur á sjálfan sig, skilur sjálfan sig betur, skil-
ur betur tilfinningar sínar og hvaðan þær
spretta. Hættir að skammast sín fyrir þær og
nær að tala um þær.“
Krefst leiklistin ekki mikillar sjálfskoðunar?
„Jú, það er endalaus háskóli að vera leikari.
Það er alltaf nýtt viðfangsefni sem maður þarf
að leggja talsvert mikla vinnu í með bakrann-
sóknum og skoða í þaula. Auðvitað skoðar mað-
ur hlutina misdjúpt eftir eðli verkefnisins en eðli
manneskjunnar er rannsóknarefni sem aldrei
þrýtur og það er nú verkefnið sem við erum allt-
af að glíma við. Svo þegar maður eldist í starfi
og þroskast þá sér maður hlutina frá öðru sjón-
arhorni en maður gerði og er ekki eins gagnrýn-
inn eða með jafn mikla fordóma og áður. En því
meiri þroska sem maður nær sjálfur, því meiri
þroska nær maður á sviðinu og í sinni list. Ég
finn alveg samverkun á þessu tvennu; það að
vera með sjálfan sig í skoðun og vinna í sjálfum
sér. Ég er ekkert að tala um eitthvað mjög ýkt, í
rauninni bara það að horfast í augu við veikleika
sína og skoða hvað það er sem manni mislíkar
og vill reyna að bæta. Ég nefndi áðan öskrin úti
á fótboltavelli, því ég var tapsár, og sýndi mikla
reiði. Eftir á að hyggja var sú reiði örugglega
sprottin af kvíða og einhverju öðru sem var á
bak við reiðina. Reiði sprettur yfirleitt af því að
manni finnst maður vera beittur einhvers konar
órétti. Kannski óréttlætið að vera að tapa í
þessu tilfelli en þarna voru saklausir fótbolta-
félagar, sem voru ekki að standa sig nógu vel að
mínu mati,“ segir Valur og hlær.
„En í raun fannst mér ég ekki standa mig
nógu vel sjálfur, var óánægður með sjálfan mig,
en ég áttaði mig ekki á því á þarna.
Lenti á vegg og kveið því að leika
Blaðamanni leikur forvitni á því hvort Valur
hafi einhvern tíma leikið hlutverk sem honum
hafi þótt virkilega leiðinlegt að leika.
Máttu kannski ekki svara því?
„Sko, það er allt gott í hófi,“ segir Valur og
skellir upp úr. „Endurtekningin getur verið erf-
ið. Á tímabili var ég mjög mikið í barna-
leikritum. Eiginlega á hverju ári í fimm, sex ár.
Og alltaf í stórum barnasýningum sem gengu
mikið og vel. Þá fannst mér það ekki lengur
nógu mikil áskorun. Það þarf að vera áskorun.“
Hann segir að á þessum tíma hafi hann verið
búinn að vera lengi á sama stað og fundist hann
spóla í sama hjólfarinu. Þótt hann hafi verið í
vinnu hafi honum ekki fundist hann komast
neitt áfram og ekki ná að þroskast.
„Þá er stutt í biturðina og manni finnst allt
öðrum að kenna, að einhver annar beri ábyrgð á
stöðunni. Maður er ekkert voðalega duglegur
að beina ljósinu að sjálfum sér. En það ber eng-
inn ábyrgð á þessum nema maður sjálfur og ef
maður er ekki sáttur þá verður maður að bregð-
ast við og standa og falla með því. Á þessum
tíma kom tímabil þar sem ég hugsaði með mér
að kannski væri kröftunum betur varið í eitt-
hvað annað.“
Hugsaðirðu þá jafnvel um að hætta að leika?
„Það hefur aldrei hvarflað mjög alvarlega að
mér að hætta. Einu sinni fékk ég burn-out til-
finningu. Þá var ég búinn að vera í Mamma Mia!
og leikárið var búið að vera rosalegt hjá mér.
Ég lék yfir 150 sýningar á einu leikári, í samtals
þrjú leikár. Undir lokin fékk ég þreytueinkenni
og kláraði batteríið algjörlega. Við lékum líka
óvenju lengi, út júní, og það var búið að vera
mikið að gera allan veturinn. Ég lenti bara á
vegg; fékk vægt þunglyndi og kveið fyrir því að
mæta í vinnuna og leika sýningu. Þetta var í
fyrsta sinn sem ég fann fyrir svoleiðis tilfinn-
ingum. Og Mamma Mia! var sýning sem þurfti
mjög mikla orku, gleði og bros. Ég fann fyrir
þessari burn-out tilfinningu í svona mánuð. Svo
komst ég bara yfir þetta. Ég fór í sumarfrí; náði
að hvíla mig vel og þetta jafnaði sig. En í kjöl-
farið minnkaði ég við mig vinnu og hægði á mér
leikárið á eftir.“
Leikarinn forðast ekki sjálfan sig
Valur segist ekki hafa lent í því að eiga erfitt
með að aðskilja sig frá þeirri persónu sem hann
er að leika. „Það er frekar í hina áttina; þegar
maður á í erfiðleikum með að setja sig í einhver
spor. Leiklistin gengur alltaf út á það að setja
sig í spor einhvers annars og skilja viðkomandi.
Ég óttaðist það þegar ég var að gera leikritið
1984, sem var hugmyndaheimur sem var svo
fjarri mér . Það var í raun fasismi sem þessi
maður sem ég lék, trúði á alveg inn í innsta
kjarna. Og til að geta leikið það þarf maður ein-
hvern veginn að reyna að tileinka sér þá trú og
geta sannfært aðra um það. Og til að það verði
ekki bara eitthvað almennt þarf maður einhvern
veginn að gera það sértækt og setja sig al-
gjörlega í þau spor. Ég óttaðist fyrirfram að það
yrði mjög erfitt en svo gekk það að lokum. En
það var mikil vinna; mikil yfirlega og niðurbrot
á texta til að finna hvernig ég gat nálgast það til
að geta dregið það inn í mig.“
Hann bætir við að leikarinn geti aldrei forð-
ast sjálfan sig. „Maður er alltaf að vinna með
sjálfan sig að einhverju leyti. En svo eru sum
hlutverk eins og þetta í verkinu Allt sem er frá-
bært sem beinlínis ganga út á það að blekkja
fólk, reyna að draga það eins nálægt leik-
aranum og hægt er, eða manneskjunni.“
Hefurðu þurft að glíma við sjálfstraustið?
„Já, ég hef oft glímt við heilmikinn vanda með
það. En það eru ákveðin skil við tíu ár í leik-
arastarfinu; fyrstu tíu árin eru mótunarár að
mörgu leyti. Í fyrsta lagi er maður fullur af hug-
myndum um sjálfan sig sem eru kannski ekkert
endilega alveg réttar. Mann langar kannski að
leika eitthvað sem hentar manni alls ekki en
maður ber ekki kennsl á það sjálfur. Ég lék til
dæmis Baldur í Litlu Hryllingsbúðinni en hefði
frekar viljað leika tannlækninn. En ég hefði
bara ekkert haft í það hlutverk að gera! Það var
alls ekki hlutverk sem hefði hentað mér. En það
eru alls konar svona hugmyndir sem maður er
með í kollinum sem hafa lítið með raunveruleik-
ann að gera, ranghugmyndir kallast þær.“
Ekkert kemur fyrirhafnarlaust
Valur segir leiklistina vera langhlaup. „Þú þarft
að bera gæfu til þess að læra af mistökum en
líka að þroskast, bæði sem manneskja og lista-
maður. Þetta þarf að fara saman og það er heil-
mikil vinna. Ekkert kemur fyrirhafnarlaust til
manns.“
Hann tekur sopa af kaffinu og bætir við að
ferill fólks sé mjög misjafn. Sumir séu bráð-
þroska og verði fljótt ótrúlega færir tæknilega,
hafi mikinn tilfinningaþroska og geti stigið inn í
hlutverk sem ættu í rauninni ekki að vera við
þeirra hæfi. „Þeir geta það samt. Og geta borið
ábyrgðina. Svo eru aðrir sem þurfa að fá að
þroskast í rólegheitum, fá mátulega stóra bita
og stækka og þroskast hægt og rólega. Eldast á
hægum hita. Ég er einn af þeim leikurum.“
Það hlýtur að krefjast mikillar þolinmæði?
„Já. Og það getur verið erfitt að halda keðj-
unni tengdri; gæta þess að hún slitni ekki í
sundur. Það eru sumir sem lenda í því. Þeir fá
kannski ekkert að gera og fara að vinna við eitt-
hvað annað og detta út úr leiklistinni í eitt ár.
Og þá dettur maður út úr þessum bransa. Það
er mjög fljótt að gerast. Bara um leið og þú ert
hættur að sjást, þá gleymistu fljótt. Ég tók
mjög snemma ákvörðun um að gera ekkert ann-
að. Bara leika. Þá fer maður í gegnum alls konar
tímabil, misgóð og stundum þarf maður að
kyngja súru og hugsa með sér að maður ætli að
reyna að komast í gegnum þetta .... Þessa niður-
lægingu,“ segir Valur og hlær.
„Maður bíður og sér hvort það komi ekki eitt-
hvað annað betra. Og svo smám saman gerist
það. Einhver sagði að það væri alltaf pláss fyrir
gott fólk í leikhúsinu og það er rétt. Mér finnst
rosalega gaman að sjá leikara sem maður sér
’Ég gerði mér alveg greinfyrir því að ég var meðsvokallaðan framfærslukvíða.En það eru ekki mörg ár síðan
ég áttaði mig á því að ég væri
kvíðinn yfir ýmsu öðru líka.
Valur segir að því meiri
þroska sem leikarinn nái sjálf-
ur, því meiri þroska nái hann
á sviðinu og í sinni list.