Morgunblaðið - 06.12.2018, Blaðsíða 78

78 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 2018
Hér birtast glefsur úr 5. kafla bók-
arinnar. Tilvísunum er sleppt.
Sérstaka rannsókn þyrfti til að
grafast fyrir um upphaf hinnar
þjóðernislegu hnignunarmýtu og er
ekki tóm til þess hér. Hitt er ljóst
að nálægt aldamótunum 1900 var sú
hugmynd um sögu þjóðarinnar sem
í henni felst ann-
aðhvort þegar
orðin ríkjandi
eða hafði svo
mikinn hljóm-
grunn að hún
varð það fljót-
lega. Jón Jóns-
son sagnfræð-
ingur, sem síðar
kallaði sig Aðils,
gaf út nokkrar bækur með „alþýðu-
fyrirlestrum“ skömmu eftir alda-
mót þar sem hnignunarkenningin
kemur ljóslega fram. Hlutu þær
mikla útbreiðslu og nutu almennrar
hylli. Enginn vafi leikur á að skrif
Jóns áttu mikinn þátt í að skapa
sýn Íslendinga á sögu sína, sýn sem
mótaðist af sjálfstæðisbaráttunni.
Kjarni hennar var að þjóðfrelsið
væri forsenda velmegunar.
Við höfum þegar (í 1. kafla) séð
sömu hugmynd um söguna koma
fram í máli forseta Alþingis í hátíð-
arræðu 2013 þannig að ekki er þessi
söguskoðun útdauð. Raunar er ærin
ástæða til að ætla að hún sé enn
ríkjandi í hugmyndaheimi margra
Íslendinga, ekki síst þeirra sem ald-
ir eru upp við Íslandssögu Jónasar
Jónssonar frá Hriflu eins og sá sem
hér skrifar. Þótt hún hafi fyrst
komið út 1915 og 1916 var hún end-
urútgefin margoft og enn í notkun
þegar ég var í barnaskóla í kringum
1970. Íslandssaga Jónasar byggist á
alveg sömu söguskoðun og alþýðu-
fyrirlestrar Jóns Aðils.
Í ritum Jóns og Jónasar er
hnignunarkenningin hluti af stærri
heildarsýn á Íslandssöguna. Ekki
var hægt að tala um hnignun nema
fortíðin væri glæsileg og það var
hún vissulega í þeirra hugum, það
er að segja þangað til útlendingar
fengu vald yfir landinu. Þessi forna
„gullöld“ var viðfangsefni Jóns Að-
ils í öðru riti sínu með alþýðufyr-
irlestrum frá 1906 sem bar það við-
eigandi nafn Gullöld Íslendinga.75.
Þetta var gullöldin sem myndaði
mótvægið gegn þeirri hnignun og
eymd sem á eftir fylgdi og það er
vegna hennar sem hægt var að tala
um „endurreisn“ á síðari tímum. Í
inngangi Dagrenningar frá 1910
varð þessi þrískipting í gullöld,
hnignun og endurreisn að almennri
söguskoðun Jóns sem náði ekki að-
eins til Íslands heldur margra ann-
arra þjóða.
Hnignunin er kjarni málsins. Án
hennar hefði þessi söguskoðun
hvorki form né inntak. Í fyrstu bók-
inni, Íslenzku þjóðerni frá 1903, tal-
ar Jón um að „hnignunartímabilið“
hefjist 1262 þegar þjóðin „… afsal-
ar sér sjálfsforræðinu, dýrasta
hnossinu sem hún á til í eigu sinni,
og eftir það skiftir svo um, að það
er eins og alt í einu sé tekið fyrir
allan þroska, eins og lífæð þjóð-
arinnar sé stífluð“.
Jón leggur þó yfirleitt meiri
áherslu á áhrif „þjóðernistilfinn-
ingar“ fremur en stjórnarfars. […]
Jón gerir greinilega ráð fyrir að sú
þjóðerniskennd sem hann þekkir og
aðhyllist sé náttúruleg og eiginlega
meðfædd þjóðinni. Fáir fræðimenn
nútímans myndu taka undir það því
þótt einhvers konar hópkennd sé al-
mennt einkenni á mannlegum sam-
félögum verður hin sérstaka þjóð-
erniskennd sem Jón aðhyllist ekki
algeng fyrr en á 19. öld. Það gerist
þegar fólk fer að tengja saman
þjóðerni, sem gjarnan er byggt á
tungumáli, og stjórnarfar. Sú hugs-
un slær í gegn að hver þjóð eigi að
hafa sína eigin pólitísku einingu og
hafa fræðimenn síðari tíma oftast
tengt þetta með einhverjum hætti
við nútímavæðingu Vesturlanda,
iðnbyltingu og lýðræðisvæðingu.
Hjá Jóni birtist þessi þjóðernis-
hyggja nánast sem dulhyggja sem
er reyndar ekkert óvenjulegt. Lyk-
ilatriðið hjá honum er hve sterk
„þjóðernistilfinningin“ er. Ef hún er
veik þverr mótstöðukraftur þjóðar-
innar og allt fer í kaldakol en ef hún
styrkist kemur sól og sumar. Á
„niðurlægingartímabilinu“, sem Jón
kallar tímann frá 1550 til 1750, er
hin erlenda kúgun slík að hagsæld
þjóðarinnar „bíður þess seint eða
aldrei bætur að fullu, og líkamleg
neyð, meiri en nokkru sinni áður,
drepur niður öllum áhuga og fram-
takssemi“ 80. Þetta er algengt stef í
hnignunarmýtunni, að á eymdar-
tímanum hafi líf landsmanna verið
svo ömurlegt að það drap nánast
niður lífsviljann. Um þetta eru höfð
orð á borð við stöðnun, lömun,
framtaksleysi og svo ýmis orð sem
byrja á d eins og deyfð, drungi, doði
og dáðleysi, sem er kannski vegna
stuðlasetningar.
Líklega hefur söguskoðun lík
þeirri sem birtist hjá Jóni Aðils orð-
ið algeng á seinni hluta 19. aldar.
Hún birtist til dæmis í þrumuræðu
Benedikts Sveinssonar á Alþingi ár-
ið 1885, þegar fjallað var um endur-
skoðun stjórnarskrárinnar […]
Á þessum tíma var það sjónarmið
orðið almennt í landinu að Íslend-
ingum bæri að stefna að aukinni
sjálfstjórn en mest var deilt um
leiðir til þess og hve langt ætti að
ganga. Hnignunarkenningin tengist
áreiðanlega þessum hugmyndum
enda væri erfitt að rökstyðja aukna
sjálfstjórn ef menn tryðu því ekki
að henni fylgdi aukin hagsæld.
Benedikt Sveinsson var meðal
þeirra sem gengu harðast fram og
eru augljós og náin tengsl milli hug-
myndafræði hans og söguskoðunar.
Saga Íslands sannaði fyrir honum
að stefna bæri að aukinni sjálf-
stjórn. Ef hugmyndafræði sjálf-
stæðisbaráttunnar átti að ganga
upp þurfti „vesæld og örbyrgð og
menntunarlegur drungi og deyfð í
öllum líkamlegum og andlegum efn-
um“ að einkenna það tímabil þegar
sjálfstjórn landsmanna var hvað
minnst.
[...]
Um aldamótin 1900 verða hug-
myndir um að stefna beri að fullu
sjálfstæði algerlega ríkjandi á Ís-
landi og á sama tíma virðist verða
allsráðandi hin þjóðernislega sögu-
skoðun um hnignun undir erlendum
yfirráðum. Eftir að fullveldi var náð
1918 fór stjórnmálaumræða að snú-
ast um ýmislegt annað en sjálfstæði
Íslands. Lýðveldisstofnunin 1944
innsiglaði svo sigur þjóðernishyggj-
unnar, hugmyndafræði hennar varð
ofan á og söguskoðun hennar,
hnignunarkenningin, einnig. Svo
ríkjandi varð hún að það sjást eigin-
lega engar efasemdir fyrr en undir
lok 20. aldar og þá aðeins í þröng-
um hópi sagnfræðinga.
En þrátt fyrir að hnignunarkenn-
ingin hefði orðið ofan á með sigri í
sjálfstæðisbaráttunni þá þýddi sá
sigur líka að mýtan um að erlend
áþján hefði valdið eymd og volæði
var ekki eins mikilvæg og áður.
Markmiðinu var náð, Ísland var
orðið sjálfstætt og ekki var lengur
sama þörf á að kenna útlendingum
um allt illt. Þessi útgáfa hnignunar-
mýtunnar hefur því þokað, einkum
eftir að þjóðernishyggjan sjálf fór
að láta undan síga. Það gerðist þó
án þess að efast væri um hnignun-
ina sjálfa – til þess var hún orðin of
föst í sessi. Þegar hugmyndafræðin
sem mýtan hafði upphaflega stutt
við fór að úreldast fundu menn
mýtunni ný hlutverk og voru býsna
hugmyndaríkir. Reynt var að styðja
alls konar málefni með hnignuninni
þar sem leiðarstefið var að hnign-
unin átti að sýna hvað fór aflaga og
menn áttu síðan að læra af því. Í
næstu köflum verður fjallað laus-
lega um þær tvær útgáfur sem eru
einna mest áberandi en sú upptaln-
ing er alls ekki tæmandi og mætti
einnig nefna túlkun Einars Olgeirs-
sonar á þjóðveldinu þar sem hann
gaf í skyn að hnignunin stafaði af
svikum yfirstéttarinnar – alveg í
samræmi við sósíalíska hugmynda-
fræði höfundarins.
Ekki svo að skilja að þjóðernis-
útgáfan sé horfin. Áherslan hefur
hins vegar breyst úr andúð á Dön-
um vegna óstjórnar þeirra í að
sjálfstæðið sjálft sé svo hagfellt. Í
anda norrænnar samvinnu eru
Danir ekki lengur taldir svo slæmir
heldur sé það bara slæmt fyrir
þjóðina að ráða sér ekki sjálf. Í
þessum búningi á hugmyndin sér
enn traust bakland hjá hinum þjóð-
ernissinnaðri landsmönnum sem
grípa óspart til hennar ef þeir telja
fullveldi landsins ógnað. Hér er
dæmi frá Elínu Hirst alþingismanni
þar sem hún lýsir andstöðu sinni
við aðild að Evrópusambandinu:
„Ég hugsa þetta mál líka oft á
sögulegum forsendum og rifja upp
hina erfiðu sjálfstæðisbaráttu sem
við háðum á 19. öld og enn eru ekki
100 ár liðin frá því að við fengum
hið langþráða fullveldi árið 1918.
Árið 1262, í kjölfar borgarastríðs
hér á landi eða svokallaðrar Sturl-
ungaaldar, misstum við Íslendingar
fullveldið í hendur erlendrar þjóðar
og það tók okkur tæp 700 ár að
endurheimta það að nýju. Nýlendu-
tíminn í sögu þjóðarinnar er tími
mikillar niðurlægingar og fátæktar
og í upphafi síðustu aldar var Ís-
land fátækasta land Evrópu. Full-
veldið er mér því meira virði en
nokkuð annað, það er í raun ómet-
anlegt.“
Hér orkar ýmislegt tvímælis eins
og það að sjálfstæðisbaráttan hafi
verið „erfið“. Í samanburði við blóð-
ug „frelsisstríð“ margra þjóða var
sjálfstæðisbarátta Íslendinga
hlægilega auðveld, enginn dó og
Danmörk hafði lítinn áhuga á að
halda Íslandi í trássi við vilja íbú-
anna. Skrítið er líka að sjá hvernig
við misstum fullveldið 1262 og við
háðum sjálfstæðisbaráttu á 19. öld
þótt hvorki ég, Elín né nokkur ann-
ar núlifandi Íslendingur kæmi þar
nærri – en reyndar er þetta þekkt
orðfæri þjóðernissinna. Einnig er
vafasamt að tala um fullveldi Ís-
lands á 13. öld enda var það ekki
eitt ríki á þeim tíma og líklega nær
að tala um það sem lauslegt sam-
band goðorða og héraðsríkja. Afar
hæpið er svo að tala um nýlendu-
tíma í sögu Íslands (sjá 8. kafla).
Verri eru þó beinar staðreyndavill-
ur eins og að Íslendingar hafi misst
fullveldið til erlendrar „þjóðar“ –
Íslendingar urðu ekki þegnar Norð-
manna heldur Noregskonungs og
voru þar í nákvæmlega sömu stöðu
og Norðmenn sjálfir. Eins og við
höfum séð var Ísland heldur alls
ekki fátækasta land Evrópu í upp-
hafi 20. aldar en mýtan um það er
greinilega nytsamleg.
Hnignun, hvaða hnignun?
Hnignun, hvaða hnignun? – Goðsögnin um niðurlægingartímabilið í sögu Íslands heitir bók Axels Kristinssonar sem Sögufélag
gefur út. Í bókinni færir Axel rök fyrir því að hugmyndin um hnignun og niðurlægingu í sögu Íslands sé pólitísk goðsögn sem
búin var til í sjálfstæðisbaráttunni á 19. og hefur verið endurnýtt í þjónustu ýmiss konar hugmyndafræði.
Benedikt Sveinsson Elín Hirst Jón Aðils
Jón Sigurðsson Jónas Jónsson