Morgunblaðið - 06.12.2018, Side 80

80 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 2018
Hér er vitnað í þann hluta bókar-
innar sem gerist eftir að Stefán tek-
ur við Garðaprestakalli á Akranesi.
Tilvísunum er sleppt.
Húsvitjun og hrossakjöt
[...] Ágæt saga, sem tengist þessu
starfi, birtir trúlega nokkuð beiskan
sannleika um lífið í sumum kotunum
á þessu svæði: Ekki kom til greina
að borða hrossa-
kjöt á prests-
setrum á þessum
tíma, en prestar
vildu að sjálf-
sögðu hirða húð-
irnar af hest-
unum til ýmissa
nota. Mörinn hef-
ur trúlega verið
nýttur til ljósa.
Sr. Stefán lét eitt sinn slátra hross-
um að hausti til. Þau hafa varla verið
fleiri en tvö eða þrjú og vart færri
heldur. Einn hjáleigubóndinn fékk
að hirða kjötið fyrir það að verka
húðirnar. Aflabrestur hafði orðið á
Skaganum, svo þetta kjöt var nánast
hið eina, sem heimilið hafði til vetr-
arins. Bóndinn var svo fátækur, að
hann átti engin ílát til að salta kjötið
í. Því var það saltað í stafla við innri
baðstofugafl, og þaðan runnu pækil-
lækirnir fram eftir baðstofugólfinu.
Þetta fólk hafði litla forsjá og því var
ekkert verið að spara, heldur át hver
sem mest hann gat, meðan matur
var til. Soðið hrossakjöt var haft í
trogum framan við rúmbálkana á
nóttunni og menn fengu sér bita
milli dúranna. Þetta var svo búið
þegar kom fram á útmánuði. Er sr.
Stefán kom þar að húsvitja um
haustið, með vinnumann sinn sér til
fylgdar, þá sneru þeir við í bæj-
argöngunum. Lyktin var svo megn,
að þeir hörfuðu. En þetta var fyrsta
heimilið, sem þeir komu á þann dag-
inn, því var ferðapelinn enn ósnert-
ur. Þeir skiptu honum á milli sín,
æddu inn í baðstofuna, tóku mann-
talið og fóru.
Presturinn naut þess að láta
reyna á kraftana
Sr. Stefán hafði alla tíð mikið yndi
af glímum og reyndar ýmsum átök-
um öðrum. Mælt er, að oft hafi verið
glímt eftir messur í Görðum, en á
stundum hafi verið farið niður á
Skipaskaga, og þá hafi áfengi spillt,
svo sem fram kemur hér síðar. En
Stefán mun einnig hafa spreytt sig á
lyftingum í ætt við það sem hann iðk-
aði ungur á Ytra-Hólmi. Hann átti
hryssu eina frekar smávaxna og lék
sér stundum að því, er menn sáu til,
að taka hana í fangið líkt og venju-
legur maður tók upp fullorðinn sauð.
Að flýta fermingum
Ófermdur maður lenti utan sam-
félags og sakramentis altarisgöng-
unnar. Þess vegna var stundum
reynt að slaka nokkuð á fermingar-
kröfunum. Frá árinu 1837 hafði bisk-
up leyfi til að veita undanþágu til
fermingar, ef börn voru aðeins yngri
en 14 ára og sérstaklega stóð á, en
ferma skyldi öll hæf börn fyrir 19
ára aldur. Sóttu prófastar um þetta
fyrir hönd prestanna. Á seinni öldum
var hugsunin og málvenjan gjarnan
sú, að fermt barn væri þar með kom-
ið í fullorðinna manna tölu og það
gjarnan undirstrikað með því, að þá
fór presturinn að þéra unglinginn.
Af því, sem hér verður frá sagt, má
og ráða, að ekki hafi verið auðvelt að
vista ófermdan ungling hjá vanda-
lausum. Allir urðu að vinna fyrir mat
sínum. Því var það til óhagræðis að
þurfa að halda barni til bókar og
jafnvel þurfa að senda það um tíma
til náms hjá prestinum. Þetta og
fleira kemur fram í þeim bréfaskrift-
um sem raktar verða hér á eftir.
Í upphafi einmánaðar 1864, skrif-
aði sr. Stefán tvö bréf um efni, sem
eðlilega hafa lagst nokkuð á hann.
Þau gefa sýn inn í samtíma hans,
vandamál samfélagsins og vissulega
einnig hugarfar hans. Fyrra bréfið
reit hann biskupi Helga Thordersen
18. mars:
„Þar eð ungmennið Jón Þórðarson
í Melshúsum í Garðasókn sökum
stórkostlegrar málhelti ekki getur
numið bóklestur með þeirri kennslu
er oss gefst færi á til sveita, og er
þess utan svo tornæmur og mjög erf-
itt er að kenna honum utan bókar,
þar eð hann nú eftir langvarandi
ástundun og alúð aðeins hefur lært
fræðin og helstu atriði trúardóm-
anna í kverinu, þá leyfi ég mér
undirgefnast að óska þess bæði fyrir
hönd viðkomandi foreldra og svo
sjálfs mín vegna, að nefndur dreng-
ur fengi fermingarleyfi herra bisk-
upsins á í hönd farandi vori upp á áð-
urgreinda þekkingu hans.
Og vil eg leyfa mér að geta þess að
eg get ekki álitið, að þó fermingu
hans enn væri frestað eitt ár eða
máske lengur að það gjörði neinn
verulegan mun, þar eð ég þekki
hversu lítið honum hefur miðað þau
tvö síðustu árin er ég hefi hér verið.
Svo leyfi ég mér einnig að styðja
bæn mína við þau meðmæli sem ég
er fullviss um að herra prófasturinn,
sem kunnugastur er, muni gefa í
þessu efni, sem og geta þess, að þó
einhver meiri framför drengsins
væri hugsanleg með að koma
drengnum í kennslu annarsstaðar,
hvað ég þó verð að efa að gagnaði
sökum málheltinnar, hvað góð sem
fræðslan væri, þá er og þetta undir
þessum kringumstæðum varla hugs-
andi þar eð ekkert fé er til í slíkan
kostnað sem af þessu hlyti að leiða
þar eð foreldrarnir þegar fleiri ár
hafa þegið fátækrastyrk handa sér
og sínum.“
Jón Þórðarson var ekki fermdur
fyrr en 1867, á nítjánda aldursári.
Var hann þá skráður ólæs, með
sæmilega kunnáttu og ágæta hegð-
un. Þess er einnig getið, að hann hafi
þá lært í 7 ár hjá meðhjálpara S.
Lynge. Eins og bréf sr. Stefáns ber
með sér, var um þetta leyti byrjað að
sinna heyrnleysingjum sérstaklega
hér á landi og 1870 var sett tilskipun
um, að allir daufdumbir nytu
kennslu sér að kostnaðarlausu hér á
landi hjá sérhæfðum presti eða í
Kaupmannahöfn og gefið var út sér-
stakt fermingarkver fyrir þá.
Þremur dögum síðar sest prestur
niður, skrifar prófasti til að leita
ráða og er með mikið samviskumál í
huga. Getur hann tekið fermingar-
heit af þeim, sem hann veit að hefur
engan siðferðisþroska til að halda
það? Þetta mál varðar dreng frá
Jaðri í Garðasókn:
„Þar eð ungmennið Einar Eyjólfs-
son, sem yður herra prófastur minn,
sjálfsagt er vel kunnugur frá því þér
hér voruð prestur, nú er kominn á
fermingaraldur (hátt á 15. ár) vil ég
leyfa mér ýmissa orsaka vegna að
ráðgast um við yður ýmislegt varð-
andi fermingu drengs þessa. Þekk-
ing hans er nú að vísu alls ekki svo
góð sem æskilegt væri, þó er hann
nú við það að verða bænabókarfær í
lestri og kominn langt með kverið,
og af því að hann er fremur greindur
álít ég það sjálfsagt að honum það
sem eftir er vorsins geti með þeim
framförum að hann kunnáttunnar
vegna sé fermandi. En það er eink-
um siðferði drengs þessa er gjörir
mest til eftir mínu áliti. Eins og yður
mun ljóst er hann alþekktur að
margskonar óknyttum, bæði þjófn-
aði, ósannsögli og öðru fleira, og
þess utan að framúrskarandi þverúð
og þrjósku sem hingað til mest hefur
staðið fyrir því að honum yrði kennt
[...] “
Ekki hefur fundist skriflegt svar
prófasts, en Einar Eyjólfsson frá
Jaðri var fermdur þetta vor með ein-
kunnunum vel og dável í bóklestri og
fræðunum, en illa í hegðun.
Enn var bréf skrifað vegna ferm-
ingar 20. apríl 1865 um tveimur mán-
uðum áður en þau sr. Stefán og Sig-
ríður fluttu að Ólafsvöllum. Þá var
það ekkjan Guðrún Þorsteinsdóttir á
Bjargi, sem mun hafa fengið hjálp
hreppstjórans til að stíla bréf sitt til
prófastsins:
Hér með leyfi ég mér í undirgefni
að beiðast þess að þér herra prófast-
ur minn vilduð gjöra svo vel og leyfa,
að sonur minn Þorsteinn Daníelsson
mætti konfermerast í vor, sem er
ekki fullra 14 ára fyrr en seint í júlí
þ. á. og prestur minn séra Stephán
segist ekki hafa vald til að gera nema
með yðar leyfi. Ég sem er fátæk
ekkja með 3 börnum er að reyna að
koma þeim á framfæri án sveitar-
styrks, er því mjög áríðandi að geta
dvalað þenna dreng sem fyrst, hvað
eg og svo get á þessu vori ef að hann
næði fermingu. Af þessum ástæðum
vona staðfastlega að þér veitið mér
það umbeðna, og það hið fyrsta, því
konfirmation fer hér líklega fram á
Uppstigningardag. Vitnisburð um
menntun og hæfilegleika drengsins
hef ég beðið prestinn séra Stephán
að gefa hér með.
Með þessu skrifaði sr. Stefán m.a.:
.... hún hefur nú von í góðum sama
stað fyrir þenna son sinn, en ein-
ungis með því skilyrði, að hann í vor
verði fermdur, og að þetta því ríður á
næsta miklu fyrir bæði þau, þar eð
dvöl drengsins heima er ekkjunni
mikið til þyngsla, þar eð stöðu henn-
ar er svo varið, að hún hefur hans
ekki þörf og drengurinn að hinu leyt-
inu er kominn til þess aldurs, að
hann þyrfti að fara að venjast al-
mennri vinnu, en til þess hefur hann
ekki tækifæri hjá móður sinni.
Þorsteinn Daníelsson var fermdur
þetta vor. Hann fékk dável í öllum
þremur greinunum, bóklestri, kunn-
áttu og hegðun. Sagður uppfræddur
af foreldrum og presti í fjögur ár.
Ekki var allt slétt og fellt eða
gegnsætt heldur
Í prófastsvísitasíu í Garðakirkju
21. júlí 1864 var að venju „spurt að
samkomulagi prests og safnaðar,
hvar við eigi fannst athugavert ann-
að en það, að bóndinn, dannebrogs-
maður P. Ottesen á Ytra-Hólmi
framkom með bréf þess innihalds, að
sökum einhvers ósamþykkis gæti
hann eigi haft gagn af embættisþjón-
ustu sóknarprestsins og ætlaði því
að leita leyfis til að brúka annan
prest. Eftir að prófasturinn hafði
grennslast eftir ástæðum fyrir þess-
um ágreiningi af beggja hálfu og leit-
að sáttamiðlunar til forgefins, var
þessu máli sleppt að sinni.“
Ragnheiður, dóttir Ingvars
Grímssonar og Kristínar Stephen-
sen í Laugardalshólum, ólst upp hjá
þeim afa sínum og ömmu sr. Stefáni
og frú Sigríði, eftir lát móður sinnar.
Eitt sinn sagðist hún, barn að aldri,
hafa spurt Sigríði ömmu sína, hvers
vegna þau hefðu flutt frá Görðum,
hvort ekki hefði verið gaman að eiga
heima svona nálægt kaupstað? Þá
svaraði Sigríður: Heldur þú, að mér
hafi þótt það nokkuð skemmtilegt,
telpa mín, eins og gerðist einn
sunnudag. Afi þinn fór til messunnar
í nýjum fötum. Eftir messu fór hann
svo með ungu mönnunum úr sókn-
inni niður á Skipaskaga. Þar var nóg
af víni, hann lenti í slagsmálum, kom
heim rifinn og tættur og þeir voru
sumir með áverka eftir hann.
Myndbrot úr ævi kennimanns
Séra Stefán sterki Stephensen (1832–1922) var
þjóðsagnapersóna í lifanda lífi, annálaður krafta-
maður, stórhuga hugsjónamaður og dugnaðarfork-
ur sem skilaði merku ævistarfi. En hann var einnig
breyskur drykkjumaður og á köflum fljótfær og
mistækur eins og kemur fram í ævisögu hans, Stef-
án sterki — myndbrot úr mannsævi, sem Þórir
Stephensen, sonarsonur Stefáns, hefur ritað.
Garðakirkja Tryggvi Magnússon teiknaði myndina eftir lýsingu.
Glíminn Stefán sterki Stephensen.
Bláu húsin Faxafeni ◊ S. 588 4499 ◊ Opið mán.-fös. 11-18, lau. 11-16 ◊ www.mostc.is
Mikið úrval af íslenskri
hönnun á frábæru verði!
Mikið úrval af:
• úlpum
• kápum
• kjólum
• buxum
• skóm
• skarti
Loðfóðruð kápa
Verð 22.990
Verð
10.990