Heimsmynd - 01.12.1993, Síða 25

Mikael M. Karlsson, heimspekingur og dósent við Háskóla íslands er óvæginn í
gagnrýni sinni á íslenskt þjóðfélag. Á Dómsmálaþingi nýverið sagði hann hinum
virðulegu embættismönnum að íslendingar byggju ekki við alvörulýðræði, heldur við
það sem hann kallar yfirborðslýðræði.
íslenskir fjölmiðlar og íslenska skólakerfið
vanraekja skyldur sínar „þar af leiðandi er fólk
ekki í aðstöðu til að hugsa um stjórnmál á þann
hátt sem er nauðsynlegt skilyrði alvöru-
lýðræðis“,segir hann.
„Lýðræði þýðir að kosningaréttur gefur
almenningi úrslitavald um stjórnarfar. En greina
má alvörulýðræði frá yfirborðslýðræði.
Yfirborðslýðræði felur í sér að menn greiði
atkvæði, en ekki að þeir kjósi í neinum
eiginlegum skilningi. Forsendur eiginlegra
kosninga eru meðal annarra:
rökræður og gagnrýna hugsun á öllum sviðum
og á öllum stigum skólakerfisins. Það felur
meðal annars í sér að gjörbreyta kennara-
menntun vegna þess að flestir kennarar í dag
ráða ekki við kennslu af þessu tagi. Ekki er hægt
að breyta þessu á meðan kennslu- og
uppeldisstörf eru eins vanmetin og raun ber
vitni. Þá er ástand fjölmiðla og skólakerfis
þannig að þau standa ekki undir alvörulýðræði
og ekki Ijóst að það sé vilji fyrir því meðal
stjórnmálamanna. Ráðamenn eru oft hreinlega
hræddir við upplýstan og gagnrýnin almenning.
þá er best að leggja þá niður. Til þess að
ríkisfjölmiðlar ræki fréttamennsku sem stendur
undir nafni þurfa þeir að vera óháðir
stjórnmálaflokkum og öllum sérhagsmunum.
Fagmennskan, það er fréttamennskan, verður
að fá að ráða. Menn rugla oft saman ríkiseignum
og ríkisrekstri. Stofnun sem er eign ríkisins þarf
ekki að vera stjórnað af ríkisvaldinu; hún getur
haft sjálfstæða stjórn að svo miklu leyti að hún
standist faglegar gæðakröfur innan ramma
þeirra fjárveitinga sem henni er ætluð. I
Bandaríkjunum er allt morandi af háskólum í
1, Að kjósendur fái nægar og réttar upplýsingar um það sem kosið er um, hvort sem þeir eru kjósa fulltrúa
eða kjósa um tiltekið efnisatriði;
2, Að kjósendur hafi aðgang að rökvissum og gagnrýnum umræðum á opinberum vettvangi;
3, Að kjósendur kunni að hugsa sjálfstætt og gagnrýnið þannig að þeir séu dómbærir um þau atriði sem eru
grundvöllur ákvörðunartöku.
„Þessar forsendur eru um leið forsendur
alvörulýðræðis, en þær eru ekki í hávegum
hafðar hér.“
Það er hlutverk stjórnvalda og fjölmiðla að veita
almenningi nægar og réttar upplýsingar vilji þau
axla sína ábyrgð á alvörulýðræði. Einnig ber
fjölmiðlum að birta vandaðar fréttaskýringar og
ábyrgar rannsóknafréttir og vera vettvangur
rökvísra skoðanaskipta: þetta er kjarninn í
réttnefndri fréttamennsku. Erlend blöð eins og
Le Monde í Frakklandi, Observer í Bretlandi, New
York Times og Wall Street Journal í
Bandaríkjunum rækja þessar hefðbundnu
skyldur sínar í þágu lýðræðis, nokkurn veginn
óháð leiðaraskrifum, stefnu ritstjóra og
hagsmunum blaðeigenda. Ritstjórnarpistlar Wall
Street Journal eru til dæmis yfirleitt hægra megin
við Ghengis Kahn en blaðið birtir engu að síður
gagnrýnar og ábyggilegar úttektir á mikilvægum
málum - hvort sem um fjármál, almennar
tryggingar, eða eiturefni í matvælum er að
ræða, sem ekki eru háðar stjórnmála-
skoðunum ritstjóra."
„Þriðja meginforsenda alvörulýðræðis,sú að
kjósendur kunni að hugsa gagnrýnið og
sjálfstætt, er á ábyrgð foreldra og skólakerfis",
segir Mikael. „fslendingar hafa að jafnaði meiri
skólamenntun en margar aðrar þjóðir. Engu að
síður er kjarnahlutverk skólanna - að þjálfa
menn í gagnrýnni hugsun - með öllu vanrækt.
Fræðimennsku, sem er í hnotskurn að kunna að
beita gagnrýnni hugsun á tiltekið viðfangsefni og
að dýpka þannig skilning manna á því, er illa
sinnt í okkar skólakerfi, jafnvel í háskólanum.
Sigurður Líndal lagaprófessor hefur til dæmis
oft látið þá skoðun í Ijós að langmest af því sem
er kennt í lagadeild háskólans sé ekki lögfræði,
heldur lögtækni eins og hann kallar það. Að
mínu viti er hægt að segja eins um námið í
flestum deildum háskólans. Til þess að
alvörulýðræði þrífist þurfum við að gjörbreyta
skólakerfinu; það ætti að leggja áherslu á
Þeir sitja oft á upplýsingum, reyna að snúa
rökræðum í kappræður og mælskubrögð, leggja
fjölmiðla undir sig eftir besta getu, og spilla
þeim stofnunum þjóðfélagsins þar sem er helst
von til að staðinn sé vörður um gagnrýna
hugsun, það er að segja skólum. Þetta gildir hér
á íslandi eins og annars staðar. Hér er ástandið
ekki eins slæmt og það er í þeim löndum þar
sem lýðræði er varla til staðar eða þar sem
stjónmálamenn beita ofbeldi til að ná fram vilja
sínum. Okkar stjórnmálamenn eru friðsamir og
margir þeirra góðviljaðir. Samt sætta flestir
þeirra sig við yfirborðslýðræði. Við skulum ekki
gleyma að pólitík er atvinnugrein víðast hvar.
Stjórnmálamenn mynda stétt og gæta sinna
hagsmuna og þeirra sem styðja þá.
Stjórnmálaflokkar eru fýrst og fremst tæki til að
vernda þessa hagsmuni, þótt þeir sigli undir fána
hugsjóna. Hér á íslandi hefur flokkspólitík, sem
er út af fýrir sig eðlilegur og æskilegur þáttur í
lýðræðislegu stjórnmálakerfi, allt of mikið að
segja. Faglegar forsendur fá ekki að ráða sem
skyldi, hvorki í bankakerfinu (þar sem menn tala
um sæti í eign flokkannal), menntakerfinu, eða í
fjölmiðlunum, svo einhver dæmi séu tekin.“
„Ýmsir segja hér er um ákveðinn vítahring að
ræða,“ segir Mikael. „Kjósendur geta ekki áttað
sig á því að forsendur alvörulýðræðis skorti fyrr
en að þessum forsendum - nægum og réttum
upplýsingum, rökvísum umræðum og þjálfun í
gagnrýnni hugsun - hefur verið fullnægt. Einnig
má nefna að margir okkar stjórnmálamanna átta
sig ekki heldur á þessu. Að hlusta á það sem
þeir segja um vísindi og menntamál minnir oft á
það hvernig kirkjufeður miðalda töluðu um
kynlíf."
„Hvað með ríkisrekna fjölmiðla, eins og
ríkisútvarp og sjónvarp?" „Eina réttlætingin á því
að skattgreiðendur haldi úti fjölmiðlum er að
þessir fjölmiðlar ræki þær grundvallar-skyldur
sem áður voru nefndar, sem eru meðal
forsendna alvöru lýðræðis. Geri þeir það ekki,
eigu ríkjanna, en þeir eru ekki reknir af þeim
heldur sem sjálfstæðar stofnanir. í Sviss eru
margir bankar í eigu kantónanna, en þeir myndu
ekki leyfa að bankastjórar væru ráðnir á öðrum
forsendum en faglegum."
Enn fremur segir Mikael að íslensk dagblöð eigi
langt í land með að ná upp í erlend stór-
blöð.„Hér hafa dagblöðin frjálsar hendur og eru
ekki lengur í eigu stjórnmálaflokka. Blöðin hér
eru þess vegna ekki gervifjölmiðlar á borð við
Prövdu Sovétríkjanna. Morgunblaðið.blað allra
landsmanna eins og það kallar sig, hefur þann
kost að vera opið greinahöfundum, fólk með
ólíkar skoðanir getur birt þar pistla sína.
Dæmigert dagblað hér er betra en dæmigert
blað í Bandaríkjunum. En í Bandaríkjunum, og í
mörgum öðrum löndum eru blöð sem eru í
mun hærri gæðaflokki en bestu íslensku
dagblöðin. Það er ekkert dagblað á Islandi sem
birtir vandaðar fréttaskýringar og ábyrgar
rannsóknafréttagreinar. Nú nýverið var kosið
um sameiningu sveitarfélaga. Tók eitthvað blað
að sér að útskýra fyrir landsmönnum allar
hliðar þess máls? Ekki varð ég var við það. Ef
þetta væri á dagskrá í Frakklandi, gæti ég nefnt
fjögur til fimm dagblöð sem kæmu með
ýtarlegar skýringar á málinu. Samningur á borð
við EES væri birtur sjálfkrafa í ýmsum erlendum
blöðum og í kjölfarið kæmi trúlega vönduð
fréttaskýring."
Um kröfur íslendinga í þessum efnum segir
Mikael. „Eg er ekki alveg viss. En þessi skortur á
upplýsingu er í anda nýlenduhefðarinnar frá
dögum Danaveldis. Við lærðum þá að slík mál
kæmu okkur ekki við. Því má segja að
sjálfstæðisbarátta okkar í stjórnmálum sé aðeins
hálfnuð en andlega sjálfstæðisbaráttan varla
byrjuð. I stjórnarskránni stendur að Island sé
lýðveldi með þingbundinni stjórn. Nær væri að
segja að Island sé möppudýraveldi með
flokksbundinni stjórn."
Heimsmynd
Desember
2 5