Morgunblaðið - 07.09.2019, Síða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. SEPTEMBER 2019
Lokakafli í ritgerð Stefáns heitins Karlssonar (1989) um íslenskamálsögu nefnist „Ein tunga“ og þangað er sótt fyrirsögn þessapistils. Þar fjallar Stefán um tvö mikilvæg sérkenni íslensksmáls og málsögu. Annað er að munur á málfari eftir landshlutum
hafi verið „fjarska lítilfjörlegur hér á landi miðað við það sem verið hefur í
grannmálunum, og það kemur fljótt á litið á óvart, ekki síst vegna dreifðrar
og víðáttumikillar byggðar í landinu“. Hitt er „hve lítill munur er á fornu
máli og nýju að því er varðar beygingarkerfi og kjarna orðaforðans“.
Rétt er að hafa í huga í þessu sambandi að íslenska hljóðkerfið hefur
breyst mjög mikið og að ís-
lenskur nútímaframburður
er afar frábrugðinn 12. aldar
framburði. Hins vegar er það
svo að ritmálið okkar í dag
dylur á vissan hátt þennan
mun af því að íslensk staf-
setning er í aðalatriðum upp-
runastafsetning, eins og sagt er. Hvað varðar beygingar og kjarna orða-
forðans er munur eldri og yngri íslensku hins vegar miklu minni, eins og
Stefán bendir á. Þótt vissar breytingar hafi raunar einnig orðið á þeim svið-
um þá eru þær ekki þess eðlis að þær hindri aðgang nútímamanns að forn-
um textum.
Því er það svo að við getum með góðum rökum haldið því fram að fólk
sem kann íslensku í dag geti með tiltölulega lítilli fyrirhöfn lesið og skilið
texta á 12.-14. aldar íslensku og raunar kvæði og vísur sem eiga mun eldri
rætur. Það er nokkur ábyrgðarhluti fyrir okkur sem tölum og skrifum ís-
lensku á 21. öldinni að láta það ekki gleymast að hér er á ferðinni samhengi
í íslenskri málmenningarsögu sem er í sjálfu sér dýrmætt.
Í síðustu viku, 30. ágúst, var formlega gengið frá samningum um að reisa
Hús íslenskunnar. Þar verður aðstaða til að varðveita og rannsaka hand-
ritin okkar gömlu en jafnframt verða þar stundaðar rannsóknir og kennsla
í íslensku nútímamáli. Húsið verður vettvangur fyrir nýyrða- og íðorða-
starf, máltækni, málrækt, gerð rafrænna orðabóka og gagnasafna um mál
og málnotkun fyrr og nú, söfn og miðlun upplýsinga um örnefni, þjóðfræði
ýmiss konar, og svo má áfram telja – með orðum mennta- og menningar-
málaráðherra í Morgunblaðinu 31. ágúst: „Þar munu tvinnast saman fortíð,
samtíð og framtíð íslenskunnar.“
Íslensk tunga fyrr og nú, „ein tunga“, tengir saman menningu okkar frá
upphafi og til framtíðar. Húsbyggingin er á vissan hátt táknræn árétting
þeirrar stefnu að gæta skuli samhengisins í íslensku máli og málmenningu,
og að íslenskan er ekki einfaldlega safngripur úr fortíð heldur jafnframt lif-
andi í leik og starfi.
Ein tunga
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Morgunblaðið/Hari
Hús íslenskunnar „Þar verður aðstaða til að varðveita og rannsaka hand-
ritin okkar gömlu en jafnframt verða þar stundaðar rannsóknir og kennsla í
íslensku nútímamáli.“
Sennilega eru deilurnar um orkupakkann innanSjálfstæðisflokksins mestu átök, sem þar hafaorðið um málefni á seinni áratugum. Átökin umauðlindagjald á tíunda áratug síðustu aldar voru
hörð en þau voru ekki svo mikil innan flokksins heldur á
milli Morgunblaðsins og flokksforystunnar á þeim tíma.
Hins vegar voru deilur á milli Gunnars Thoroddsens
og annarra forystumanna Sjálfstæðisflokksins mun harð-
ari en deilurnar um orkupakkann en þær snerust ekki
um grundvallarmál, heldur meira um persónur og áttu
raunar rætur að rekja til forsetakosninganna 1952 og má
því segja að þær hafi staðið með hléum í um þrjá áratugi.
Skýringar á því hvað orkupakkaumræðurnar hafa rist
djúpt má í raun rekja aftur til stofnunar Sjálfstæðis-
flokksins fyrir rúmum 90 árum. Í bók minni Uppreisnar-
menn frjálshyggjunnar – byltingin sem aldrei varð, sem
út kom fyrir tveimur árum, segir svo á bls. 167:
„Þegar lesin er grein Jóns Þorlákssonar, fyrsta for-
manns Sjálfstæðisflokksins … og birt var í Morgun-
blaðinu daginn eftir stofnun flokksins og framhald raun-
ar næsta dag á eftir, er alveg ljóst að endanleg slit á
sambandi Íslands og Danmerkur voru grundvallarþáttur
í þeirri flokksstofnun enda segir í
yfirlýsingu þingmanna Íhalds-
flokksins og Frjálslynda flokksins
um hana:
1. Að vinna að því og undirbúa
það að Ísland taki að fullu öll sín
mál í sínar eigin hendur og gæði landsins til afnota fyrir
landsmenn eina, jafnskjótt og 25 ára samningstímabil
sambandslaganna er á enda.
… Og það er augljóst að sjálfstæðismálið hefur átt
mikinn þátt í að þeir flokkar og flokksbrot sem stóðu að
stofnun Sjálfstæðisflokksins náðu saman um það verk-
efni.“
Það er með tilvísun í þessa yfirlýsingu, sem andstæð-
ingar orkupakkans geta með rökum sagt að þingflokkur
sjálfstæðismanna hafi, með því að samþykkja pakkann,
gengið gegn grundvallarstefnu Sjálfstæðisflokksins.
“… og gæði landsins til afnota fyrir landsmenn
eina …“
Og með sama hætti geta þeir flokksmenn, sem verða
fyrir aðkasti af hálfu samherja sinna á þeirri forsendu að
þeir séu að gera flokknum erfitt fyrir með gagnrýni sinni,
vísað til þessarar sömu yfirlýsingar. Þeir standi við
stefnu flokksins, þingmennirnir hafi látið beygja sig.
Í sjálfu sér má með sama hætti segja, að þegar þeir
sjálfstæðismenn sem voru hlynntir aðild að Evrópusam-
bandinu, klufu flokkinn og stofnuðu Viðreisn, hafi þeir
gengið þvert gegn þeim málefnalega grundvelli sem
Sjálfstæðisflokkurinn var byggður á fyrir 90 árum. En
um þann ágreining voru í raun sáralitlar umræður innan
Sjálfstæðisflokksins á þeim tíma. Sennilega voru það
mistök. Auðvitað á að ræða ágreining af þessu tagi áður
en leiðir skilja.
Nú má velta því fyrir sér, eins og áður hefur verið
nefnt á þessum vettvangi, hvort nýjar átakalínur séu að
verða til í íslenzkum stjórnmálum og þá um leið innan
Sjálfstæðisflokksins. Andstaða þeirra þingmanna flokks-
ins, sem greiddu atkvæði með orkupakkanum, við aðild
að ESB verður ekki dregin í efa, en það verður að teljast
ljóst að þeir eru tilbúnir að ganga lengra í að flækja Ís-
land inn í regluverk sameiginlegs raforkumarkaðar ESB
en samræmist upphaflegri stefnuyfirlýsingu flokksins
um að landsins gæði skuli vera til afnota fyrir landsmenn
eina.
Þessar nýju átakalínur innan og utan flokks snúast
augljóslega um hve langt megi ganga í afsali á yfirráðum
þjóðarinnar í eigin málum í nafni alþjóðlegrar samvinnu.
Eins og gjarnan vill verða, þegar ágreiningur kemur
upp í stjórnmálaflokkum, eru þeir til sem vilja afgreiða
málin á skjótan hátt með útgöngu og nýrri flokksstofnun.
Slíkar raddir eru uppi nú. Augljóst er að ef Sjálfstæðis-
flokkurinn klofnaði aftur mundu
þau flokksbrot verða af svipaðri
stærð og Viðreisn og áhrif flokks-
ins á framgang þjóðmála þá orðin
lítil.
Þetta sjá auðvitað allir og þess
vegna eru aðrir sem segja: látum fyrst reyna á hvort
hægt er að rétta stefnuna af með umræðum innan flokks.
Það eru umræður af þessu tagi sem eru framundan
innan Sjálfstæðisflokksins. Og þá kemur til kasta hóps,
sem gegnir mikilvægara hlutverki en flestir aðrir í slík-
um umræðum en það er hin kjörna forystusveit flokks-
ins.
Hún á tveggja kosta völ og getur sagt: við erum búin
að afgreiða málið á þingi og snúm okkur því að öðru.
Sú leið kann ekki góðri lukku að stýra.
Hin leiðin er sú að taka upp viðræður við andstæðinga
orkupakkans og leita leiða til þess að sameina þessar
fylkingar á ný.
Þegar Gunnar Thoroddsen myndaði ríkisstjórn sína
fyrir tæplega fjórum áratugum í andstöðu við meirihluta
þingflokksins komu strax upp kröfur um brottrekstur.
Einn maður stóð eins og klettur gegn slíkum kröfum.
Það var Geir Hallgrímsson, þá formaður Sjálfstæðis-
flokksins. Og vegna þeirrar afstöðu hans urðu eftirmálin
af þeim átökum ekki meiri.
Þessi þáttur í sögu Sjálfstæðisflokksins er umhugs-
unarefni fyrir forystusveit Sjálfstæðisflokksins nú.
Hún þarf að gera sér grein fyrir ábyrgð sinni og hefja
viðræður við fulltrúa þeirra hópa í flokknum sem hafa
sameinast í andstöðu við orkupakkann. Það er nokkuð
ljóst að hin mikla andstaða sem reis á síðasta ári gegn
orkupakka 3 átti rætur í grasrót Sjálfstæðisflokksins í
Reykjavík.
Það eitt og sér sýnir þann lífskraft sem í þessum 90 ára
gamla flokki er.
Ábyrgð forystusveitar
Sjálfstæðisflokks
“… og gæði landsins til afnota
fyrir landsmenn eina …“
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ég kenndi nokkrum sinnum nám-skeiðið Bandarísk stjórnmál í
félagsvísindadeild og hafði gaman af.
Ég benti nemendum meðal annars á
að Guðríður Þorbjarnardóttir hefði
verið fyrsta kona af evrópskum ætt-
um til að fæða barn þar vestra,
Snorra Þorfinnsson haustið 1008.
Fyrirmynd Mjallhvítar í Disney-
myndinni frægu hefði verið íslensk,
Kristín Sölvadóttir úr Skagafirði, en
unnusti hennar var teiknari hjá Disn-
ey. Eitt sinn kom Davíð Oddsson í
kennslustund til okkar og sagði okkur
frá þeim fjórum Bandaríkjaforsetum,
sem hann hafði hitt, Ronald Reagan,
Bush-feðgum og Bill Clinton, en góð
vinátta tókst með þeim Davíð, Bush
yngra og Clinton. Sagði hann margar
skemmtilegar sögur af þeim. Ég lét
hvern nemanda námskeiðsins halda
þrjú framsöguerindi, eitt um einhvern
forseta Bandaríkjanna (til dæmis
Jefferson eða Lincoln), annað um kvik-
mynd, sem sýndi ýmsar hliðar á
stjórnmálum í Bandaríkjunum (til
dæmis Mr. Smith goes to Washington
eða JFK), hið þriðja um stef úr banda-
rískri sögu og samtíð (til dæmis tekju-
dreifingu, fjölmiðla og kvenfrelsi).
Í þessu námskeiði kom hinn mikli
fjölbreytileiki þessarar fjölmennu
þjóðar vel í ljós og er hann líklega
hvergi meiri. Þar er allt, frá hinu
besta til hins versta, auður og örbirgð,
siðavendni og gjálífi, hámenning og
lágkúra og allt þar á milli, kristni,
gyðingdómur, íslam og rammasta
heiðni. Hvergi standa heldur raunvís-
indi með meiri blóma. Aðalatriðið er
þó ef til vill hreyfanleikinn, hin líf-
ræna þróun, sem Alexis de Tocque-
ville varð svo starsýnt á forðum.
Bandaríkjamenn eru alltaf að leita
nýrra leiða, greiða úr vandræðum.
Bandaríkin hafa verið suðupottur.
En þau hafa einnig verið segull á fólk
úr öllum heimshornum, þar sem því
hefur tekist að búa saman í sæmilegri
sátt og skapa ríkasta land heims.
Tugmilljónir örsnauðra innflytjenda
brutust þar í bjargálnir. Bandaríski
draumurinn rættist því að hann var
draumur venjulegs alþýðufólks um
betri hag, ekki krafa menntamanna
um endursköpun skipulagsins eftir
hugarórum þeirra sjálfra. „Bandarík-
in eru sjálf mesti bragurinn,“ orti
Walt Whitman. Það var því kynlegt
að sjá á dögunum fulltrúa einsleitustu
þjóðar heims, Íslendinga, ota táknum
um fjölbreytileika að varaforseta
Bandaríkjanna í stuttri heimsókn
hans til landsins 4. september.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Bandaríkin ERU
fjölbreytileiki
... stærsti uppskriftarvefur landsins!