Morgunblaðið - 23.12.2019, Síða 39

stiftsyfirvaldanna brauðaskipti við
séra Jón Austmann og flutti búferl-
um að Stórólfshvoli í Rangár-
vallasýslu, tók ég nú að gefa mig
töluvert við lækningum, og að sitja
yfir konum bæði vegna þess að
læknirinn var uppgjafa maður,
heilsulinur og svo fjarlægur, að ekki
var hægt að ná til hans þegar mest
lá við, og bráðast bar að, enda fann
ég og jafnan, að þessi mennt lét
mér hvað best, og var mér hug-
leiknust, hélt ég þessu áfram þang-
að til læknir kom í Rangárvallasýslu
1834, þótti mér mín þá ekki lengur
við þurfa.
Læknarnir, sem Sigurður minnt-
ist hér á, voru Sveinn Pálsson
(1762-1840), héraðslæknir í austur-
héraði Suður-amtsins, og Skúli
Thorarensen (1805-1872). Sveinn
var orðinn gamall og lúinn og bjó í
Vík í Mýrdal. Hann fékk lausn frá
embætti 20. nóvember 1833 og
Skúli Thorarensen var skipaður 4.
maí 1834 í hans stað. Hinn nýi hér-
aðslæknir var nýútskrifaður frá
skurðlækna-akademíunni í Kaup-
mannahöfn. Skúli settist að á Mó-
eiðarhvoli í Oddasókn í Rang-
árvallasýslu og var því ekki langt á
milli Skúla og séra Sigurðar. Sig-
urður hætti að sinna lækningum
eftir að Skúli var skipaður héraðs-
læknir árið 1834.
Þar sem ungur nýútskrifaður
læknir var kominn í læknis-
umdæmið gat Sigurður látið af yfir-
setum og lækningum.
Í Stórólfshvolssókn bjó 141 í
byrjun nítjándu aldar. Það var að-
eins ein lærð yfirsetukona, Ragn-
hildur Sigurðardóttir (1759-1834), í
Rangárvallasýslu þegar Sigurður
byrjaði að sinna fæðingarhjálp. Hún
fékk laun úr jarðabókarsjóði. Ekki
er vitað um yfirsetukvennapróf
Ragnhildar en hún bjó á Sáms-
stöðum í Breiðabólsstaðarsókn í
Fljótshlíð. Árið 1825 kom önnur yf-
irsetukona til starfa í Rang-
árvallasýslu. Hún var lærð og hét
Ingibjörg Ólafsdóttir, frá Flagveltu
í Stóruvallasókn. Hún hafði lokið
prófi hjá Jóni Thorstensen land-
lækni 4. júní 1824 og ári síðar var
hún skipuð af stiftamtmanni til að
gegna yfirsetustörfum í sýslunni.
Jón Ólafur Ísberg sagnfræðingur
hefur bent á að prestar á Íslandi
hafi oft tekið að sér bólusetningar.
Séra Sigurður sinnti því, þ.e. starfi
„kúabólusetjara“, en frá árinu 1821
var læknum uppálagt, með kon-
unglegum úrskurði, að kenna prest-
um eða bændum að bólusetja fólk.
Frá þeim tíma var óheimilt að vígja
þann til prestsþjónustu sem kynni
ekki skil á bólusetningu. Með þess-
um úrskurði fengu prestar og
bændur að stíga inn fyrir þröskuld
læknisþjónustunnar og það vegna
skorts á læknum. Árið 1822 fékk
séra Sigurður amtsbréf um að
kenna prestum, eða öðrum körlum,
bólusetningar í Rangárvallasýslu.
Þó að prestar tækju almennt vel í
það að annast bólusetningar sinntu
þeir þó fæstir lækningum og fæð-
ingarhjálp eins og Sigurður.
Séra Sigurður sinnti fæðingar-
hjálp á árunum 1817-1855 eða í 38
ár. Hann lét af prestskap árið 1860
og lést 16. október 1865.
MENNING 39
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. DESEMBER 2019
Aðalstræti 2 | s. 558 0000
Gjafabréfin eru
fullkomin jólagjöf
www.matarkjallarinn.is
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
Á dögunum kom út fjórði skammtur
bókverka í Pastel-ritröðinni og eru
útgefin verk þá orðin nítján. Þetta
eru tölusett upplagsverk, hver bók
kemur út í einungis eitt hundrað
tölusettum eintökum, árituð af lista-
manninum, og er hluti upplagsins
seldur í áskrift.
Í fjórðu Pastel-útgáfunni á dög-
unum voru verkin Hljóðvarp eftir
Áka Sebastian Frostason, Fábrot –
Örleikrit fyrir örfáa leikara eftir
Brynhildi Þór-
arinsdóttur, Hita-
stigar eftir Har-
ald Jónsson,
Kríur eftir Jón-
ínu Björgu
Helgadóttur og
49 kílómetrar er
uppáhalds vega-
lengdin mín –
Brot úr dagbók
landvarðar eftir
Þórð Sævar Jóns-
son. Í Pastel-ritunum birtist áður
óbirt efni eftir íslenska listamenn af
ýmsum sviðum hins skapandi geira.
Þar geta skarast, og það í sama
verkinu, myndlist, leiklist, tónlist,
ritlist, bókagerð og grafísk hönnun.
Meðal höfunda ritanna sem komu
út árin 2017 og 2019 má nefna Meg-
as, Margréti H. Blöndal, Þórgunni
Oddsdóttur, Hallgerði Hallgríms-
dóttur, Ragnhildi Jóhanns, Arnar
Már Arngrímsson og Karólínu Rós
Ólafsdóttur.
Ekki beinlínis bækur
Í fyrsta ritapakkanum voru meðal
annars bókverk eftir Hlyn Hallsson,
myndlistarmann og safnstjóra
Listasafnsins á Akureyri, og Krist-
ínu Þóru Kjartansdóttur, sagnfræð-
ing og kaupmann í menningar-
staðnum Flóru á Akureyri. Flóra er
einmitt útgefandi Pastel-ritanna,
þau tvö sitja í nefnd um Pastel og
Kristín er verkefnisstjóri.
„Okkur fannst áhugavert að bjóða
listamönnum að skapa verk í þessu
formi, í riti, án þess að það sé bein-
línis bók, og um leið upp á samvinnu
ólíkra listamanna, úr ólíkum áttum
listageirans og af ólíkum kynslóðum.
Sumir listamannanna eru að byrja
en aðrir hafa verið lengi að. Við von-
um að meðal listamannanna skapist
nýjar tengingar og mögulega komi
nýir þættir inn í verk þeirra í sam-
starfinu,“ segir Kristín.
Einföld en margræð
Útlit Pastel-ritanna vekur eftir-
tekt; í litlu broti og látlaus að ytra
byrði en hvert í sinni einstöku past-
ellitu mjúku kápu, heft. Ritin eru
hönnuð af Júlíu Runólfsdóttur í sam-
vinnu við hvern listamann. Fyrir-
myndin að útlitinu mun vera fundar-
gerðir sýslunefndar
Suður-Þingeyjarsýslu, sem Flóru
bárust að gjöf fyrir nokkrum árum
og voru sumar hverjar prentaðar hjá
Prentverki Odds Björnssonar, í
sama prentsal í Hafnarstræti 90 á
Akureyri og ritin eru nú prentuð í.
Kristín hefur sagt að líkt og
fundargerðirnar séu Pastelritin ein-
föld í útliti, virðast nánast of einföld.
„Þau virka líkt og skýrsla sem þú
færð í pósti, getur stungið í brjóst-
vasann og gluggað í inni á milli
verka. Um er að ræða afar ólíkar
túlkanir og skráningar höfunda á
margræðum veruleika okkar sam-
tíma. Í sama stíl og framsetning-
armáta endurspegla ritin þær fjöl-
breytilegu en jafnframt sérstæðu
aðferðir í efnisnálgun og framsetn-
ingu, sem hverjum þeim listamanni
er lagið, sem verkið kemur frá.“
Koma fram saman og lesa upp
„Okkur fannst vanta, að minnsta
kosti hér fyrir norðan, vettvang þar
sem svona ólíkir listamenn geta
komið saman og unnið saman,“ segir
Kristín þegar hún er spurð úr í hug-
myndirnar að baki útgáfu þessara
sérstöku upplagsverka. „Þótt hver
og einn skapi sitt eigið verk í rit-
röðinni komum við hins vegar fram
saman og lesum upp úr verkunum.
Þetta menningarverkefni gengur
mikið út á það; í Reykjavík höfum
við komið fram í Mengi og í Lista-
safni Íslands en víða hér fyrir norð-
an, nú síðast í Alþýðuhúsinu á Siglu-
firði.
Ef þetta væru annarskonar verk,
til að mynda myndlistarverk, mynd-
um við sýna þau, en þar sem þetta
eru rit sem mikið byggjast á textum
þá lesum við upp úr þeim. Við höfum
annars líka sýnt myndefni og flutt
verk í tónum.“
Þegar spurt er hvernig listamenn
þau Hlynur velji til samstarfs, segir
Kristín þau velja listamenn saman í
hópa; ritin koma út fjögur til sex
saman. „Það raðast smám saman í
hvern hóp. Sumir hafa samband við
okkur og við setjum okkur í sam-
band við aðra. Þetta hefur alltaf
gerst mjög fallega.“
Nú þegar eru 19 Pastel-rit komin
út, sex önnur munu líta dagsins ljós
á næsta ári. Kristín segir þau hafa
lagt upp með að standa að útgáfunni
til og með ársins 2021 og svo komi í
ljós hvert framhaldið verður. Þau
hafi fengið fjármagn frá Akureyrar-
bæ til að styðja við tvo ritapakka til
og sækja einnig um styrk til Ey-
þings, sem hefur líka styrkt fram-
kvæmdina. Fyrsti ritapakkinn var
fjármagnaður gegnum Flóru, sem
hefur unnið að ýmiskonar menning-
arverkefnum, auk sölu á listmunum.
„Listamenn hafa mikinn áhuga á
að taka þátt í þessu Pastel-verkefni.
Við Hlynur erum tvö í nefndinni og
erum ekki alveg sammála um fram-
haldið, ég vil gjarnan leyfa verkefn-
inu að þróast yfir í annað form en
Hlynur er frekar á þeim buxunum
að halda þessu eins og það er. En
þetta hefur byrjað mjög vel og við
sjáum bara til.“
Strax að safngripum
Ritin koma einungis út í eitt
hundrað tölusettum eintökum og
verða því strax að safngripum. „Því
verður ekki breytt,“ segir Kristín.
„Segja má að sú hugmynd eigi rætur
í myndlistarheiminum, að gera tak-
markað upplag af listaverkum. Í
bókaútgáfu eru bækur endurprent-
aðar en upplag selst upp en þessi
verða ekki prentuð aftur. Það stend-
ur skýrt í samningum við listamenn-
ina. Einhverjir þeirra hafa þó notað
hluta úr Pastel-verkunum í annað
verk og það er auðvitað ánægjulegt.
En með kaupum á ritunum eignast
fólk listaverk.“
Blaðamaður gerðist strax áskrif-
andi að þessum áhugaverðu ritum
og hefur notið þeirra. Áhugasamir
geta gerst áskrifendur eða keypt
stök rit. Þau eru seld hjá Flóru á Ak-
ureyri og í Listasafni Reykjavíkur.
 Pastel-ritin eru orðin 19  Fjölbreytilegur hópur mjög ólíkra höfunda
Morgunblaðið/Hari
Útgáfuhóf Frá upplestri úr nýjustu Pastel-ritunum í Mengi á dögunum.
Brynhildur Þórarinsdóttir les úr sínu verki en sitjandi eru Kristín Þóra,
Haraldur Jónsson, Þórður Sævar Jónsson og Áki Sebastian Frostason.
Morgunblaðið/Einar Falur
Litrík Pastel-ritin 19 sem komin eru út eru jafn fjölbreytileg og höfundarnir
eru ólíkir. Í þeim eru sögur, ljóð, dagbókabrot, ljósmyndir, teikningar …
Kristín Þóra
Kjartansdóttir
Ólíkar túlkanir og skráning-
ar á margræðum veruleika