Læknablaðið - okt. 2019, Blaðsíða 28

444 LÆKNAblaðið 2019/105
Y F I R L I T
var staðsett við Miklatorg. Með árunum hefur fjölgað þeim efnum
sem mæld eru og bæst hafa við fleiri mælistöðvar. Talsverðar rann­
sóknir hafa verið gerðar á tengslum loftmengunar við heilsufar Ís­
lendinga og talið er æskilegt að fjölga þeim rannsóknum til muna.
Almennt um loftmengun
Loftmengun utandyra er öll mengun sem finna má í andrúmslofti
undir berum himni en hún á sér ýmsar uppsprettur. Efnin eru því
í hærri styrk en ætla mætti miðað við náttúrulegan styrk efnanna.
Andrúmsloft utandyra á Íslandi er almennt hreint og lítt mengað,
þótt töluverður munur geti verið á þéttbýli og dreifbýli og aðstæð­
um hverju sinni.
Samkvæmt árlegri loftgæðaskýrslu Umhverfisstofnunar
Evrópu árið 2018 metur stofnunin út frá styrk loftmengunar­
efna, lýðfræðilegum upplýsingum og niðurstöðum rannsókna
á sambandi milli loftmengunar og heilsufarsbrests að allt að 60
ótímabær dauðsföll megi rekja til útsetningar svifryks á Íslandi
á hverju ári.5 Einnig eru talin færri en 5 dauðsföll vegna útsetn­
ingar á köfnunarefnisdíoxíði og óson. Alþjóðaheilbrigðisstofnun­
in (World Health Organization, WHO) skilgreinir loftmengun sem
eitt helsta umhverfisvandamál nútímans. Samkvæmt mati stofn­
unarinnar er hægt að rekja allt að 7 milljónir dauðsfalla í heim­
inum á ári til loftmengunar og talið er að flest þeirra orsakist af
fínu svifryki.6,7 Mikilvægt er koma í veg fyrir og helst að lágmarka
loftmengun eins og mögulegt er hér á landi, jafnvel þó svo að hún
sé minni hér en í öðrum Evrópuríkjum.5
Árið 2010 var samþykkt Parma­yfirlýsingin á fundi ráðherra
umhverfis­ og heilbrigðismála Alþjóðaheilbrigðistofnunarinnar
þar sem áhersla er lögð á að vernda heilsu barna gegn skaðlegum
umhverfisáhrifum.8 Sama ár ákváðu heilbrigðis­ og umhverfis­
ráðherrar Íslands að láta safna upplýsingum um loftgæði og meta
áhrif loftmengunar á heilsu fólks á Íslandi, einkum barna og ung­
menna en börn þola loftmengun verr en fullorðnir og eiga erf­
iðara með að koma sér undan henni. Einnig má nefna að íslensk
stjórnvöld taka mið af Heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna
um sjálfbæra þróun og þar eru að minnsta kosti tvö markmið þar
sem loftgæði koma við sögu.9
Hverjir eru helstu þættir loftmengunar á Íslandi?
Loftmengunarefnin nefnd hér að neðan eru notuð sem umhverfis­
vísar á gæði andrúmsloftsins. Umhverfisvísir er skilgreindur af
Umhverfisstofnun Evrópu sem mælikvarði, venjulega tölulegur,
sem hægt er að nota til þess að lýsa og miðla flóknum umhverfis­
fyrirbærum á einfaldan hátt, þar með talið breytingum og þróun
á ákveðnu tímabili, og hjálpa þannig við að varpa ljósi á ástand
umhverfisins.10 Eftirfarandi efni eru helstu loftmengunarefni sem
mæld eru á Íslandi en til viðbótar má nefna að lykt getur talist til
loftmengunar þó hún sé ekki mæld að staðaldri.
• Svifryk (PM10, PM2,5 eða PM1): Svifryk er íslenska þýðingin á
enska hugtakinu particulate matter (PM). Þá er átt við alla loft­
borna mengun sem kemur fyrir sem vökvi eða í föstu formi.
Sumt svifryk er smágerðar agnir sem svífa um í andrúmsloftinu
og er flokkað eftir stærð agnanna. Þær sem eru minni en 10 μm
(1 μm = 1 míkrómetri = 0,000001 m) í þvermál eru kallaðar PM10.
PM2,5 eru agnir minni en 2,5 μm í þvermál og PM1 eru agnir
minni en 1 μm í þvermál. Örfínt ryk (UFP; ultra-fine particles)
er minna en 0,1 μm í þvermál. Til samanburðar má geta þess
að mannshár er um 60 μm í þvermál. Agnir sem myndast við
slit eða núning eru yfirleitt fremur grófar, til dæmis ryk sem
myndast við slit á malbiki. Smágerðari agnir verða einna helst
til við bruna, til dæmis sót, eða vegna þess að efni þéttast, til
dæmis brennisteinn, köfnunarefnissambönd og lífræn efni.
Svifryk sem er minna en 1 μm í þvermál helst svífandi í loftinu
og berst með vindstraumum eins auðveldlega og gastegundir.
• Köfnunarefnisoxíð (NOx): Köfnunarefnisoxíð (NOx) er sam­
heiti yfir köfnunarefnissamböndin NO2 (köfnunarefnisdíoxíð)
og NO (köfnunarefnisoxíð). Köfnunarefnisoxíð getur hvarfast
við ósón (O3) og breyst úr NO í NO2 samkvæmt formúlunni:
NO + O3 → NO2 + O2.
• Brennisteinsvetni (H2S): Litlaus gastegund með lykt sem flest­
ir Íslendingar þekkja sem „hveralykt“. Gasið er þyngra en and­
rúmsloft og safnast því saman við jörðu og í dældum/dölum.
• Brennisteinsdíoxíð (SO2): Gastegund með ramma lykt. Efnið
var eitt helsta loftmengunarefnið sem losnaði úr eldgosinu í
Holuhrauni árin 2014 til 2015.
• Óson (O3): Ljósblá gastegund sem lyktar líkt og klór. Við yf­
irborð Íslands er náttúrlegur styrkur O3 lágur samanborið við
önnur Evrópuríki. Það er engin losun af mannavöldum á ósoni
heldur er óson svokallað afleitt mengunarefni, það er það mynd­
ast í andrúmslofti þegar önnur mengunarefni eins og NOx og
rokgjörn lífræn efnasambönd (volatile organic compounds, VOC)
hvarfast saman. Hvarfið gengur hraðar við mikla sólgeislun og
háan lofthita. Ósonmengun er því óveruleg hér á Íslandi en hún
er vandamál í heitum sólríkum löndum.
• Kolmónoxíð (CO): Lyktar­, bragð­ og litlaus gastegund sem er
eitruð þar sem hún binst rauðum blóðkornum og hindrar upp­
töku súrefnis í blóði.
Mynd 1. Jarðvegsfok í nágrenni Hagavatns. Ryk frá þessu svæði og fleiri uppblásturs-
svæðum berst reglulega yfir þéttbýli víða um land. Ljósmynd: Ólafur Arnalds.