Læknablaðið - okt. 2019, Blaðsíða 33

LÆKNAblaðið 2019/105 449
Y F I R L I T
mörk fyrir helstu loftmengunarefni sem eru mæld á Íslandi sam­
kvæmt framangreindum reglugerðum.
Þróun loftgæða á Íslandi
Þó mælingar á loftmengun hafi ekki hafist á Íslandi fyrr en 1968 má
ráða af ýmsum heimildum að landsmenn hafi lengi búið við loft­
mengun sem hafi haft neikvæð áhrif á heilsu þeirra. Gegnum ald­
irnar hefur það fyrst og fremst verið slæmt inniloft sem hafði áhrif
og þá sérstaklega eldamennska yfir opnum eldi á hlóðum. Með
aukinni þéttbýlismyndum fór loftmengunar að gæta utan dyra og
framan af 20. öldinni voru flest hús í Reykjavík hituð upp með kol­
um. Sjá má á ljósmyndum frá þeim tíma að á góðviðrisdögum að
vetri til lá iðulega svartur kolareykur yfir borginni (mynd 6). Upp
úr 1970 var hitaveitan búin að leysa jarðefnaeldsneyti af hólmi við
húshitun. Frá upphafi bílaaldar á Íslandi hefur loftmengun fylgt
bílum. Fjöldi bíla er ráðandi þáttur um magn mengunar en aðr­
ir þættir hafa líka áhrif. Langt fram eftir 20. öldinni var staðan
þannig í Reykjavík að malbikaðar götur voru að mestu bundnar
við miðbæinn en götur úthverfa á hverjum tíma voru malargötur,
oft áratugum saman. Það var ekki fyrr en á 6. og 7. áratugnum sem
götur voru almennt malbikaðar. Áður en götur voru almennt mal­
bikaðar hefur nokkuð örugglega verið mjög mikið göturyk í lofti
en hins vegar eru engar mælingar til frá þessum tíma.
Reglur um mengunarvarnarbúnað í bílum og reglur um efna­
innihald eldsneytis hafa líka haft mikil áhrif til að draga úr loft­
mengun og áhrifum hennar á fólk. Fyrstu hvarfakútar komu í bíla
um miðjan 8. áratug síðustu aldar og síðan hefur þróun þeirra
haldið áfram í takt við strangari reglugerðir. Nýir bílar losa marg­
falt minna af mengunarefnum eins og kolmónoxíði og nituroxíði
en eldri bílar. Þessi þróun hefur skilað sér í betri loftgæðum.
Þannig er til dæmis mun minni kolmónoxíðmengun í Reykjavík
í dag en var fyrir 25 árum, þrátt fyrir mikla fjölgun bíla. Reglur
um efnainnihald eldsneytis hafa líka mikil áhrif á loftmengun.
Áður fyrr var blýi bætt út í bensín til að fá fram ákveðna eiginleika
þess. Notkun bensíns með íbættu blýi var bönnuð á Íslandi fyrir
um 30 árum og áhrifin af því banni voru mjög greinileg. Styrkur
blýs í andrúmslofti minnkaði mikið en hæstu mánaðarmeðaltöl
1991 voru um 1/10 af því sem þau voru árið 1987. Þetta skilaði sér
beint í minni styrk blýs í blóði fólks í Reykjavík. Gerðar voru mæl­
ingar á blýinnihaldi í blóði fólks Reykjavík árin 1975­1976 og svo
aftur á árunum 1991­1992. Niðurstaðan var að blý í blóði fólks í
seinni rannsókninni var á bilinu 1/5 til 1/3 af því sem það var í
fyrri rannsókninni en minnkunin var mismikil eftir því við hvað
fólk starfaði.38
Nú er staðan þannig að ef loftmengun fer yfir heilsuverndar­
mörk í þéttbýli á Íslandi er það oftast vegna svifryksmengunar frá
vegyfirborði.39 Sem dæmi má nefna að árið 2018 fór svifryksmeng­
un á mælistöðinni við Grensásveg 18 sinnum yfir heilsuverndar­
mörk, þar af voru 17 skipti vegna mengunar frá umferð þar sem
ryk frá vegyfirborði er stærsti hlutinn.40 Það gerist oftast seinni
hluta vetrar og að vori til og er orsökin að stórum hluta slit á mal­
biki vegna mikillar notkunar nagladekkja. En þrátt fyrir þessa
háu svifrykstoppa eru loftgæði á Íslandi þau bestu í Evrópu. Ár­
lega tekur Umhverfisstofnun Evrópu saman skýrslu um loftgæði í
öllum löndum Evrópska efnahagssvæðisins. Mörg undanfarin ár
hefur Ísland verið í besta sæti og hér eru færri ótímabær dauðsföll
af völdum loftmengunar heldur en í nokkru öðru landi í Evrópu. Í
nýjustu skýrslunni sem kom út árið 2018 eru töpuð æviár á hverja
100.000 íbúa borin saman milli landa. Á Íslandi voru 204 töpuð
æviár á hverja 100.000 íbúa, Noregur kom næst á eftir með 250
töpuð æviár en Búlgaría rak lestina með 1972 töpuð æviár á hverja
100.000 íbúa.5
Á mynd 7 má sjá ársmeðaltalsstyrk H2S, NO2, PM10 og SO2 á
höfuðborgarsvæðinu og á Akureyri, frá 5 mælistöðvum. Heilsu­
verndarmörk fyrir PM10 (tafla II) er 50 μg/m3 frá árinu 2016 en fram
að því voru mörkin 20 μg/m3. Styrkur efnisins fór hvergi yfir heilsu­
verndarmörkin fyrir árið 2016 en fram að því gerðist það bæði í
Reykjavík og á Akureyri að styrkurinn fór yfir 20 μg/m3. Hæstu
svifryksgildi eru almennt að mælast á Akureyri en það er einkum
vegna þess að á því svæði er sandur mikið notaður til hálkuvarn­
ar og hátt hlutfall bíla keyrir um á nagladekkjum. En einnig má
nefna að veðuraðstæður á borð við tíðar vindstillur og staðsetning
bæjarins inni í þröngum firði ýta undir hærri styrk loftmengunar­
efna vegna lítillar blöndunar andrúmsloftsins. Svifryk er almennt
lægra í úthverfum á borð við Dalsmára í Kópavogi og Hafnarfirði
en þar hefur bílaumferð ekki eins mikil áhrif. Styrkur NO2 og SO2
er almennt lágur og undir heilsuverndarmörkum (tafla II) en árið
2014 var mikil losun SO2 frá eldgosinu í Holuhrauni sem leiddi til
þess að það varð gríðarleg hækkun í ársmeðaltali efnisins. Heilsu­
verndarmörk fyrir árlegan styrk H2S er 5 μg/m3 (tafla II) og hefur
styrkur efnisins verið undir þeim mörkum á þessum svæðum frá
því að mælingar hófust.
Íslenskar rannsóknir á áhrifum loftmengunar á heilsu
Rannsóknir á loftmengun og heilsufari Reykvíkinga
Tvær íslenskar rannsóknir hafa verið gerðar á sambandinu milli
loftmengunar og notkunar lyfja. Fyrri rannsóknin er frá árinu
2012 og fann samband milli loftmengunar í Reykjavík og úttekta
lyfja við astma.41 Þegar þriggja daga meðaltal svifryks og H2S jókst
í Reykjavík jukust astmalyfjaúttektir um 1% og 2% 3­5 dögum eftir
að aukningin í loftmengun átti sér stað. Í seinni rannsókninni kom
fram að úttektir lyfja við hjartaöng jukust í kjölfar hækkunar á NO2
og O3 í Reykjavík en sjá mátti 14% og 9% hækkun í hjartalyfjaút­
tektum sama dag og loftmengun jókst.42 Daginn eftir var hækk­
unin í hjartalyfjaúttektum 10% og 9% í kjölfar hækkunar á NO2 og
O3. Að auki hefur sambandið milli H2S í Reykjavík og heilsufars
verið rannsakað í tveimur öðrum rannsóknum frá árunum 2014 og
2016 en á höfuðborgarsvæðinu má rekja H2S til jarðvarmavirkjana
í nágrenni borgarinnar.43,44 Fyrri rannsóknin leiddi í ljós samband
milli H2S mengunar í Reykjavík og dauðsfalla meðal íbúa höfuð­
borgarsvæðisins. Þegar 24 klukkustunda styrkur H2S jókst á höf­
uðborgarsvæðinu mátti greina aukningu í dauðsföllum einum og
tveimur dögum seinna upp að rúmum 5% yfir sumarmánuðina
(maí til október). Einnig mátti sjá að sambandið var sterkara meðal
karlmanna og eldri einstaklinga (80 ára og eldri). Ekki fannst sam­
band milli annarrar umferðartengdrar loftmengunar og dauðs­
falla í þessari rannsókn.44
Seinni rannsóknin sýndi fram á samband milli H2S í Reykja­
vík og koma og innlagna á Landspítala vegna hjarta­ og æða­
sjúkdóma. Rannsóknin sýndi að þegar 24 klukkustunda styrkur