Bændablaðið - 22.02.2018, Side 36

Bændablaðið - 22.02.2018, Side 36
36 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. febrúar 2018 Það sem í daglegu máli kallast baunir, eða matbaunir, eru baunabelgir og ertur sem aftur eru fræbelgir og fræ nokkurra plantna af ertublómaætt. Um slitrótt eða ruglingslegt tal er sagt að það sé eins og að hrista baunir í skjóðu. Baunir eru ávextir í skilningi grasafræðinnar. Ætluð heimsframleiðsla af þurrkuðum matbaunum er rúmlega 23 milljón tonn og hefur það magn verið fremur stöðugt undanfarin ár. Mjanmar, sem áður hét Burma, framleiðir allra þjóða mest af baunum, eða um 3,8 milljón tonn af þurrkuðum baunum. Indland fylgir þar fast á eftir með framleiðslu upp á rúm 3,6 milljón tonn. Í þriðja sæti kemur Brasilía með rúm 2,9 milljón tonn og í fjórða og fimmta sæti eru Kína og Mexíkó með 1,4 og tæp 1,3milljón tonn. Í sjötta til tíunda sæti koma Tansanía, Bandaríkin Norður-Ameríka og Afríkuríkin Kenía, Úganda og Rúanda með framleiðslu frá rúmum 1,1 milljónum tonna niður í 438 þusund tonn. Erfitt er að henda reiður á út- og innflutningstölur matbauna í heiminum þar sem tölur um kaffi, kakó- og soja- og ýmsar aðrar baunir eru inni í þeim tölum en teljast ekki með í þessari umfjöllun. Samkvæmt tollskrá skiptast þurrkaðir belgávextir, afhýddir, einnig flysjaðir og klofnir, undir nokkra tollflokka. Hænsnabaunir og belgbaunir. Belgbaunirnar skiptast svo aftur í belgbaunir af tegundinni Vigna mungo eða Vigna radiata. Litlar rauðar, baunir (Phaseolus eða Vigna angularis), nýrnabaunir, þar með taldar hvítar belgbaunir (Phaseolus vulgaris), augnbaunir (Vigna unguiculata), linsubaunir, breiðbaunir (Vicia faba var. major) og hestabaunir (Vicia faba var. equina, Vicia faba var. minor) og dúfnabaunir (Cajanus cajan). Auk frystra grænna bauna og belgaldina sem eru unnar eða varðar skemmdum á annan hátt en með ediki, ediksýru eða frystar og nýjar ertur. Samkvæm grófri samantekt á upplýsingum á vef Hagstofunnar fluttu Íslendingar inn um 720 tonn af baunum árið 2017 og er þá fremur vantalið en of. Ertublómaætt Baunir eru fræ nokkurra tegunda plantna í ólíkum ættkvíslum innan ertublómaættarinnar. Þegar kemur að fjölda plöntutegunda er ertublómaættin sú þriðja stærsta í heimi og skiptist í rúmlega 750 ættkvíslir og um 19.000 tegundir trjáa, runna og klifurjurta sem eru ein- og fjölærra og vaxa nánast um allan heim. Um 40.000 mismunandi yrki, afbrigði og landsortir af baunum eru í geymslum í fræbönkum víða um heim en einungis fáar þeirra eru ræktaðar í stórum stíl. Allar eiga það sameiginlegt að lifa í sambýli við jarðvegsgerla sem sjá plöntunum fyrir köfnunarefni og margar þeirra hafa lengi verið í ræktun. Fræ margra tegunda hafa og eru nýttar til matar og sem dýrafóður, aðrar, eins og lúpína, til landgræðslu og gullregn sem skrauttré í görðum og hvítsmári hefur lengi þótt góður til beitar. Auk þess eru plöntur af ertublómaætt notaðar til litunar á til dæmis indigo-bláu. Baunir Þar sem baunir til mateldis, eða matbaunir, eru fræ margra tegunda plantna sem tilheyra fjölda ættkvísla í jurtaríkinu finnast þær víða um heim. Flest menningarsamfélög, hvort sem það er í Suður-Ameríku, við Miðjarðarhafið eða í Asíu, eiga sína eigin baun eða baunir sem eru hluti af föstu mataræði þeirra. Baunir eru auðveldar í ræktun og geymast vel þurrkaðar og því góð trygging fyrir mögru árin. Baunir eru ávextir í skilningi grasafræðinnar. Nafnaspeki Talsverður ruglingur er á nafngiftum bauna á íslensku og á það bæði við um ferskar og þurrkaðar baunir. Á erlendum málum er yfirleitt gerður greinarmunur á belgbaunum, ertum, linsubaunum og ýmsum öðrum gerðum bauna. Á íslensku er venjan að telja þær allar undir einn hatt HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS Vilmundur Hansen vilmundur@bondi.is Baunir og baunabelgir. Ætluð heimsframleiðsla af þurrkuðum matbaunum er rúmlega 23 milljón tonn. Baunir geta verið eitraðar eins og kastróbaunir, Ricinus communis, sem eru ríkar af efni sem kallast ricin.

x

Bændablaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Bændablaðið
https://timarit.is/publication/906

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.