Bændablaðið - 22.02.2018, Qupperneq 45

45Bændablaðið | Fimmtudagur 22. febrúar 2018
LESENDABÁS
Mál er að vakna og vitja um kýr
Mál er að vakna og vitja um kýr
til vinnu upp að rísa.
Dagur ljómar, dimman flýr
Drottin skulum prísa.
Ingibjörg Jónsdóttir,
Fornusöndum
Í þessari grein mun ég ræða um
landbúnað og dreifbýli á Íslandi.
Eins og flestir vita á hvort tveggja
nokkuð í vök að verjast en hver er
staðan í raun og veru?
Kúabúum hefur fækkað jafnt og
þétt undanfarna áratugi og eru nú
varla fleiri en 600. Garðyrkjubýli
hafa þróast á svipaðan hátt. Þau
eru margfalt færri nú en þegar
garðyrkjan byggðist upp á sínum
tíma. Sauðfjárræktin og reyndar öll
kjötframleiðsla, nautgripa- svína- og
alifuglarækt, er í vanda vegna lélegs
afurðaverðs. Enda sífellt meira flutt
inn af kjöti og þessum greinum þar
með gert ókeift að rétta út kútnum.
Fyrir næst síðustu alþingis-
kosningar voru málefni dreifbýlis
til sjávar eða sveita ekki á dagskrá
hjá nokkrum flokki, svo eftir væri
tekið. Fyrir nýliðnar kosningar hafði
afkomuvandi sauðfjárbænda komist
í fréttir, svo flokkarnir rönkuðu
aðeins við sér, en betur má ef duga
skal.
Hverjir búa í dreifbýli?
Samkvæmt upplýsingum
Hagstofunnar bjuggu aðeins 6%
þjóðarinnar í dreifbýli í byrjun árs
2017. Það er að segja fólk sem býr
í sveit eða smáþorpi með færri en
200 íbúa. Sex prósent er lítill hópur,
mikill minnihluti sem hlýtur að
mega sín ansi lítils. Til samanburðar
má nefna að fólk af fyrstu og annarri
kynslóð innflytjenda taldi á sama
tíma 12% íbúanna í þessu landi.
Allir gera sér grein fyrir veikri stöðu
innflytjenda, sem þó eru tvöfalt fleiri
en við, sveitafólkið.
Í þessu ljósi er ekki skrýtið þó
að fáir hafi áhuga eða þekkingu á
málefnum hinna dreifðu byggða.
Stefna stjórnvalda virðist þó eiga
að heita sú að viðhalda og efla byggð
og tryggja sæmileg lífsskilyrði
í dreifbýli. Í þingsályktun um
stefnumótandi byggðaáætlun 2014-
2017 segir til dæmis:
Markmið um viðhald búsetu
og atvinnu í sveitum verði skýrð
við endurskoðun stuðningskerfis
landbúnaðarins. Gott.
Stjórnvöld hafa markmið
og vilja vinna að þeim með
búvörulögum, sem voru
endurnýjuð árið 2016.
Í fyrstu grein búvörulaganna
segir meðal annars:
Tilgangur þessara laga er:
a. að stuðla að framförum og aukinni
hagkvæmni í búvöruframleiðslu
og vinnslu og sölu búvara til
hagsbóta fyrir framleiðendur og
neytendur,
b. að framleiðsla búvara til neyslu
og iðnaðar verði í sem
nánustu samræmi við þarfir
þjóðarinnar og tryggi ávallt
nægjanlegt vöruframboð við
breytilegar aðstæður í landinu,
c. að nýttir verði sölumöguleikar
fyrir búvörur erlendis eftir
því sem hagkvæmt er talið,
d. að kjör þeirra sem landbúnað
stunda verði í sem nánustu
samræmi við kjör annarra stétta,
Allt eru þetta göfugt og nauðsynlegt,
til að markið náist, sem er að tryggja
eða efla búsetu og atvinnu í sveitum.
Hvernig gengur að ná þessum
markmiðum?
Ég tel að liður a. um framfarir
og hagkvæmni, hafi að mörgu
leyti náð fram að ganga. Hins
vegar er framleiðsla búvara ekki
í samræmi við þarfir þjóðarinnar,
við stöndum ekki í hagkvæmum
viðskiptum með búvörur erlendis
og kjör þeirra sem landbúnað
stunda eru í flestum tilfellum í
engu samræmi við kjör annarra
stétta, ef frá eru taldir námsmenn
og öryrkjar. Ríkisskattstjóri telur til
dæmis 161 þús.kr. á mánuði vera
eðlilegt reiknað endurgjald fyrir
sauðfjárbónda í fullu starfi.
Starfsumhverfi landbúnaðarins
Búvörusamningar skapa mikinn hluta
af starfsgrundvelli hefðbundinna
búgreina. Annar grundvöllur,
ekki síður mikilvægur, eru
tollasamningar og fleira er
viðkemur innflutningi.
Í vor koma nýir tollasamningar
til framkvæmda sem heimila
margföldun á innflutningi
ótollaðra landbúnaðarafurða,
bæði kjöti og mjólkurvörum.
Innlend kjötframleiðsla er nú
þegar í nógu mikilli kreppu þó
að þau ósköp bætist ekki við.
Mjólkurframleiðendur standa auk
þess í ströngu, nú og á næstunni,
við að endurnýja fjósin hjá sér.
Það er sannarlega áhyggjuefni
fyrir þá grein að fá verðfall og
framleiðsluskerðingu ofan í dýrar
fjárfestingar.
Stjórnvöld reyna að stuðla
að „heilbrigðri samkeppni“ eftir
kenningum frjálshyggjunnar, á sama
tíma og markmiðum um afkomu,
byggð og atvinnu er haldið á lofti.
Hér vegast á hagsmunir innlendrar
framleiðslu annars vegar og
innflutnings hins vegar. Til að annar
þátturinn lúti ekki algerlega lægra
haldi fyrir hinum, þarf að meta
afleiðingarnar af ákvörðunum
eins og þessum tollasamningum.
Mér skilst að stjórnvöld hafi ekki
gert það. Afleiðingar hinna nýlegu
búvörusamninga voru heldur ekki
metnar í aðdraganda þeirra. Í báðum
þessum tilfellum er ákveðið að
undirrita og lögfesta afdrifaríka
samninga og sjá svo bara til hvað
gerist. Hvers konar vinnubrögð eru
það? Kannski kusu menn að leggja
ekki mat á þessa samninga, vegna
þess að þeir vildu ekki opinbera
hver áhrif þeirra yrðu.
Hverjar verða svo afleiðingar
þessara samninga, ef þeir fá að
halda gildi?
Núgildandi búvörusamningar
til tíu ára, ásamt nýju
tollasamningunum, eru ekkert
annað en tímasett áætlun um að
leggja niður landbúnað á Íslandi.
Hvort sem menn gera sér grein
fyrir því eða ekki.
Stóraukinn innflutningur á
búvörum og afnám greiðslu-
markskerfanna bæði í
mjólkurframleiðslu og sauðfjárrækt,
munu í sameiningu hafa þær
afleiðingar að rekstrargrundvöllur
búvöruframleiðslu á Íslandi brestur.
Milljónirnar sem komu til
að styðja sauðfjárbændur eftir
verðfallið í haust, eru aðeins plástur
á sár. Orsakirnar fyrir lágu verði og
vanda sauðfjárbænda eru eftir sem
áður allar enn fyrir hendi.
Ef stjórnvöldum og forystu-
mönnum bænda er einhver alvara
með að viðhalda búsetu og atvinnu
í sveitum, verður að horfast í augu
við það hver þróunin hefur verið,
hver staðan er núna og hvaða áhrif
og afleiðingar það mun hafa að
halda áfram á þeirri braut sem nú
hefur verið mörkuð.
Stefnan í samfélaginu
virðist vera sú að fjármunir til
landbúnaðar skuli halda áfram
að minnka. Og að samkeppni frá
útlöndum eigi að aukast. Þetta
hefur verið raunin í nokkra áratugi
og landbúnaðurinn hefur hagrætt
og dregist saman til jafnvægis
við sífellt þrengri stöðu. Á sama
tíma er öllum ljóst að ef dreifbýli
á að haldast í byggð, verður að
tryggja þá búsetu með landbúnaði.
En einhvern tíma hljótum við
að koma að þeim mörkum að
stuðningur við landbúnað verði ekki
minnkaður án þess að markmiðin
fari alfarið fyrir borð. En ef fólk
vill ekki hafa aðgang að íslenskri
matvöru, ef fólk vill ekki að það
sé búið á landsbyggðinni, ef fólk
vill ekki að menn hafi vinnu við
matvælavinnslu, landbúnað og
þjónustu við þær greinar og ef fólk
vill ekki halda í íslenska menningu,
þá skulum við bara hætta þessu.
Við munum aldrei geta stundað
alvöru landbúnað hér nema með
samkomulagi við okkar eigin þjóð
um að svo skuli vera.
Búvörusamningana verður
að endurskoða og snúa þeim
alfarið við áður en það verður
of seint. Greiðslumarkskerfin
má ekki eyðileggja. Kúabændur
verða að halda í kvótakerfið sitt og
sauðfjárbændur verða að fá verkfæri
til að hafa stjórn á framleiðslunni.
Þar er útflutningsskylda örugglega
einfaldasta og raunhæfasta leiðin.
Tollasamningunum verður
að segja upp áður en þeir koma
til framkvæmda. Útganga Breta
úr Evrópusambandinu er meira en
nægileg ástæða til þess.
Ísland án landbúnaðar
Ég leyfi mér að líta til framtíðar og
horfa vítt yfir sviðið. Hvernig verður
Ísland ef við látum sveitabúskapinn
renna sitt skeið, vegna þess að
forystumenn þjóðarinnar og bænda
hafa ekki kjark eða framsýni til að
taka alvöru ákvarðanir?
Ferðaþjónustan er stunduð
þessa dagana líkt og fiskveiðar
fyrir tíma fiskveiðistjórnunar. Þá
voru allir úti á sjó að veiða og fólk
hafði vinnu hringinn í kring um
landið. Nú rennur hagnaðurinn
af sjávarútvegi í greipar fárra og
gömlu sjávarbyggðirnar eru nánast
í eyði. Þannig mun ferðaþjónustan
alfarið verða ef sveitabúskapur
verður nafnið eitt. Þá verður landið
nytjað af ferðaþjónustunni eins og
hver önnur fiskimið og sú útgerð
mun ekki skilja neitt eftir nema
skítinn. Þetta hefur gerst í öðrum
löndum og mun líka gerast hér ef
menn nenna ekki að gera neitt til að
skipa málum á annan veg.
Mál er að vakna og vitja um kýr,
til vinnu upp að rísa.
Sigríður Jónsdóttir,
Arnarholti.
Sigríður Jónsdóttir.
Skógrækt – er hún rétta framlag Íslands til loftslagsmála?
Mikið er rætt um loftslags-
breytingar, hver sé sökudólgur
og hvað sé hægt að gera.
Á Íslandi hefur losun
gróðurhúsalofttegunda aukist
á síðustu árum því auk mikillar
bílanotkunar hafa Íslendingar
aukið losun með að aukinni
stóriðju. Til að stemma stigu
við losuninni – bæta um – þá
hefur nær eingöngu verið rætt
um að rækta skóg. Framlag
Íslands til að stemma stigu við
loftslagsbreytingum er að rækta
skóg.
Lengi var einungis talað
um losun kolefnis sem
meginorsakavald hlýnunar jarðar.
Nýrri rannsóknir sýna hins vegar
að dæmið er miklu flóknara en
svo og mun fleiri þættir spila inni
sem verður að taka með þegar
dæmið er gert upp. Bent er á
að, auk gróðurhúsalofttegunda
(e. biogeochemistry), þurfi að
meta eðlisfræðilega þætti (e.
biogeophysics) sem hafa ekki síður
áhrif á loftslag og hitastig jarðar
en gróðurhúsalofttegundirnar.
Stungið hefur verið uppá stuðli
CRV (e. Climate Regulation Value)
sem tæki betur á heildaráhrifum
á loftslag jarðar1,2 þar sem báðir
áðurnefndir þættir hefðu vægi.
Eðlisfræðilegu þættirnir eru fyrst
og fremst endurkast sólarljóssins
(kallast á fræðimáli albedo), og
uppgufun/útgufun plantna og þar
með vatnsbúskap. Hversu mikið
hlutur endurkastar eða tekur upp
af sólarljósi hefur gríðarlega áhrif
á hitastig hans – svartur kassi
hitnar mikið í sól meðan hvítur
helst nokkuð kaldur. Sama gildir
um dökka skógarþekju barrskóga
– skógur tekur mjög mikið upp
af sólarorkunni og hitinn helst að
landinu en endurkastast ekki. Snjór
aftur á móti getur endurkastað
nær öllu sólarljósinu – við finnum
greinilega fyrir margföldum
sólargeislunum á skíðum.
Endurkast sólarljóss frá snjó
er 0.8-.0.9 (80-90%) meðan
endurkast fyrir barrskóg er 0.08-
0.15. Á norðurslóðum, þar sem
snjór liggur marga mánuði á ári
þá hefur barrskógurinn mikil
áhrif á hitabúskap – hann hitar
landið verulega. Frá barrskógum á
norðurslóðum er hið litla endurkast
ljóss og meðfylgjandi hitaupptaka
talin hafa ekki minni áhrif en
gróðurhúsalofttegundir á hitastig
jarðar9.
Fjölmargar vísindagreinar
hafa birst á undanförnum árum
þar sem verið er að greina áhrif
skóga á loftslag. Þeim ber öllum
saman um að nauðsynlegt sé
að vernda, viðhalda og auka
umfang hitabeltisskóga og skóga
á suðlægum breiddargráðum. Á
norðurslóðum eigi hins vegar alls
ekki að planta skógi því hann hækki
hitastig jarðar.
Fjölmargar rannsóknir sýna nú
að það eru mörk hvar skógrækt leiði
til kólnunar – norðan við þau mörk
leiði skógrækt til hlýnunar. Mörkin
hafa verið sett við 40°N breiddar –
eða við suður Evrópu3 og jafnvel
enn sunnar í Bandaríkjunum4.
Þessar niðurstöður hafa leitt til
þess að lagt er til að minnka
umfang skóga á norðurslóðum3,5.
Laufskógar hafa mikil áhrif á
vatnsbúskap vegna mikillar
uppgufunar frá laufþekjunni.
Aukinn laufskógarþekja á
norðurslóðum er talin auka á hlýnun
jarðar vegna áhrifa laufskógarins á
vatnsbúskap5,6,7,8.
Við plöntun trjáa í skógrækt
er almennt talið nauðsynlegt að
opna landið, að rista ofan af eða
plægja þar sem plantað er. Næst á
eftir hafinu er meginhluta kolefnis
að finna í jarðvegi. Þetta kolefni
er m.a. bundið í lífræn efni sem,
þegar koma upp í andrúmslofið,
fara að brotna niður og gefa frá sér
koltvísýring. Allt jarðrask eykur
því verulega losun kolefnis. Við
útplöntun eru trjáplönturnar litlar
og binda lítið kolefni á sama tíma
og jarðvegurinn umhverfis þær er
að losa kolefni. Skógræktarsvæði
eru því í að losa árin eftir útplöntun
– í 10–30 ár. Fyrst eftir það fari
svæðið að binda kolefni. Síðan
taki við tímabil nettó bindingar
kolefnis í skóginum, fram að
þeim tíma að jafnvægi kemst á,
oft eftir 30–80 ár þegar losun
verður jöfn bindingu4. Þá þurfi
að höggva skóginn aftur og nettó
binding hefst ekki aftur fyrr en að
undangengnu nýju losunartímabili
eftir raskið við skógarhöggið. Í
dag er, í mun meira mæli, verið að
horfa til kolefnisbindingar í öðrum
vistkerfum en ræktuðum skógi,
vistkerfi sem ekki þarfnast reglulegs
rasks til að framkalla bindingu.
Graslendi er eitt slíkt vistkerfi. Í
graslendi myndar kolefni jarðveg
og þar virðist ekkert vera nein mörk
á bindingunni – binding í jarðvegi
veldur jarðvegsþykknun10.
Vegna þess sem að ofan
greinir verður að endurskoða þær
hugmyndir að planta skógi á Íslandi
til að vinna á móti hlýnun jarðar –
hið sanna er trúlega að hún gerir
þvert hið öfuga – að skógrækt á
norðurslóðum, þar á meðal Íslandi,
leiði til aukinnar hlýnunar jarðar.
1. Nature Clim.Change, 2:177-
(2012)
2. Nature Clim.Change, 2:151-
(2012)
3. Nature 479:384- (2011)
4. Geophys. Res. Lett., 44:2493–
(2017)
5. J.Geophys.Res. Atmos.
121:14.372- (2016)
6. Science 320:1444- (2008)
7. PNAS 10:1295- (2010)
8. Nature Clim.Change,
22:2035- (2012)
9. Environ.Res. Letters,
7,045902 (2012)
10. Global Change Biology
21:3748 (2015)
Anna Guðrún Þórhallsdóttir,
Cand. Agric., M.Sc., PhD
Prófessor Landbúnaðarháskóla
Íslands
Anna Guðrún Þórhallsdóttir,
prófessor við Landbúnaðarháskóla
Íslands.