Morgunblaðið - 23.01.2020, Síða 66

66 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR 2020
Jojo Rabbit var ein af umtöl-uðustu kvikmyndum síðastaárs og stjörnugjafir gagn-rýnenda voru allt frá engri
stjörnu yfir í fimm, fullt hús stiga,
sem er kannski ekki skrítið þegar
litið er til þess að í myndinni birtist
Adolf Hitler sem ósýnilegur vinur
aðalpersónunnar, tíu ára drengs sem
kallaður er Jojo og býr í ónefndum
bæ í Þýskalandi. Hitler er leikinn
skemmtilega af leikstjóra myndar-
innar, Waititi, sem er sjálfur af gyð-
ingaættum. Í Jojo Rabbit er því einn
mesti fjöldamorðingi mannkynssög-
unnar gerður fáránlegur, hlægilegur
og barnalegur enda sprottinn úr
hugarheimi tíu ára drengs sem hef-
ur verið heilaþveginn af áróðri Hitl-
ersæskunnar. Jojo dýrkar Hitler og
hatar gyðinga, sem honum hefur
verið kennt að séu afsprengi djöfuls-
ins, jafnvel með horn og hala og því
réttdræpir.
Jojo sækir „kennslustundir“
Hitlersæskunnar með Yorki, næst-
besta vini sínum („Hitler er besti
vinur minn,“ segir Jojo við Yorki) og
lífið virðist fullkomið og hamingjan
endalaus. Þetta undirstrikar leik-
stjórinn með upphafsatriði þar sem
þýsk útgáfa Bítlanna af „I Want to
Hold Your Hand“ ómar undir, sem
er mjög fyndið. Jojo, Yorki og Hitler
hlaupa kátir saman í skóginum á leið
í kennslustund en babb kemur fljót-
lega í bátinn. Jojo er skipað að drepa
kanínu af illkvittnum kennara
Hitlersæskunnar. Jojo getur ekki
hugsað sér að drepa dýrið og fær þá
viðurnefnið „kanína“. Hitler stappar
í hann stálinu og segir bara jákvætt
að vera kenndur við svo stórkostlega
skepnu. Jojo verður þá svo sann-
færður um eigið ágæti og hreysti að
hann hrifsar handsprengju af kenn-
ara sínum, fleygir henni frá sér en
ekki fer betur en svo að sprengjan
springur nærri honum. Eftir sjúkra-
húsdvöl ber Jojo ör í andliti og haltr-
ar og getur því ekki lengur sótt tíma
í Hitlersæskunni.
Dag einn kemst Jojo að því að
stúlka af gyðingaættum, Elsa, er í
felum á heimili hans. Faðir hans var
sendur á vígvöllinn og er líklega fall-
inn og býr Jojo því einn með móður
sinni, Rosie, sem Scarlett Johansson
leikur. Jojo lætur móður sína ekki
vita af af því að hann hafi fundið
felustað gyðingastúlkunnar en veit
nú að móðir hans er í liði með and-
stæðingnum og er andsnúin Hitler
og nasistum hans. Eftir því sem Jojo
kynnist Elsu betur rennur upp fyrir
honum að gyðingar eru ósköp venju-
legt fólk og verður þeim vel til vina.
Vinskapurinn leggst mjög illa í
Hitler sem fer smám saman að sýna
sitt rétta andlit og missa stjórn á
skapi sínu. Þar fer Waititi sem fyrr á
kostum og túlkun hans minnir á
kvikmyndaupptökur af ofsafengnum
ræðum Hitlers.
Ekki sú fyrsta
Margt er mjög vel gert í þessari
kvikmynd Waititi, leikstjóra sem
hlotið hefur verðskuldaða athygli og
lof fyrir fyrri myndir sínar, m.a.
Thor: Ragnarok og Hunt for the
Wilderpeople. Nálgun hans á á
hrylling seinni heimsstyrjaldar-
innar, gyðingahatur, nasisma og
skrímslið Adolf Hitler er auðvitað
óvenjuleg en kvikmyndin er þó langt
í frá sú fyrsta sem sýnir Hitler í
spaugilegu ljósi. Nægir að nefna The
Producers og kvikmynd Chaplin,
The Great Dictator. Hitler hefur
meira að segja verið gerður að at-
hlægi í teiknimynd með Andrési Önd
og ég fæ ekki séð að lítið sé gert úr
fórnarlömbum nasisma og gyðinga-
ofsóknum með þessari nálgun leik-
stjórans, þótt ákveðins ójafnvægis
gæti í myndinni þegar kemur að
vægi gamans og drama. Spaug getur
verið öflugra vopn en dramatík og í
þessu tilfelli magnar það upp fárán-
leika þess sem börnum var innrætt í
Hitlersæskunni, öfgakenndrar hegð-
unar Adolfs Hitlers og ólgandi hat-
urs hans í garð gyðinga og fólks af
öðrum kynþáttum. Atriðin með Hitl-
er og hinum unga Jojo eru misfynd-
in, yfir sumum brosir maður út í
annað en skellir upp úr yfir öðrum.
Tilgangurinn með veru Hitlers í
myndinni er að mínu mati augljós:
að sýna með táknrænum hætti
hvernig búið er að heilaþvo tíu ára
dreng og þær ranghugmyndir sem
nasistum tókst að koma inn í kollinn
á fólki.
Leikarar standa sig allir með
prýði. Sam Rockwell á að vanda
góða spretti, að þessu sinni sem ein-
eygður liðsforingi sem hefur verið
lækkaður í tign og gerður að yfir-
manni Hitlersæskunnar. Stephen
Merchant er kostulegur í hlutverki
Gestapóforingja og Rebel Wilson
nýtur sín í hlutverki nasistakvendis
þótt hlutverkið sé heldur lítið. Scar-
lett Johansson fer vel með hlutverk
móður Jojo sem reynir hvað hún
getur að vernda son sinn og um leið
bjarga lífi gyðingastúlku sem minnir
hana á látna dóttur hennar. Börnin í
myndinni eiga líka hrós skilið. Davis
nær að kitla hláturtaugarnar og
vekja samúð með túlkun sinni á Jojo
og Archie Yates, sem leikur vin hans
Yorki, sprengir alla krúttmæla.
Thomasin McKenzie leikur gyð-
ingastúlkuna og þykir mér hún, líkt
og drengirnir, líkleg til frekari af-
reka á hvíta tjaldinu.
Betri í hlutum en heild
Útlitslega minnir Jojo Rabbit á lit-
ríkar og draumkenndar kvikmyndir
leikstjóranna Wes Anderson og
Jean-Pierre Jeunet og kvikmynda-
takan styður vel við þann heim sem
Jojo telur sig búa í, heim sem er í
raun fantasía. Eftirtekt vekur
hversu vel myndefnið er rammað inn
af tökumanni og er hönnun á munum
og sviðsmyndum fyrsta flokks og
gleður augað.
Eftir því sem líður á myndina fer
gamansemi að víkja fyrir alvöru og
dramatík og litir dofna samhliða því
enda hillir undir lok seinni heims-
styrjaldarinnar og dauða Hitlers.
Sagan er sögð frá sjónarhorni
barns og líkt og með Hitlersgrínið er
hún alls ekki sú fyrsta sem gerir
það, sjá til að mynda The Boy in the
Striped Pajamas og La Vita e Bella.
En væri sagan sterkari ef hún væri
algjörlega dramatísk? Ég er ekki
viss um það og líklega væri hún
meiri upplifun ef Waititi hefði skrúf-
að enn betur frá fáránleikanum. En
þótt grínið sé almennt gott vantar
stundum upp á að það hitti í mark og
sama má segja um dramatíkina, þar
sem hryllingur stríðsins er aðeins
sýnilegur í tveimur stuttum atriðum.
Dramatíkin hefur því lítinn sem eng-
an slagkraft.
Jojo Rabbit hefur að geyma mörg
sniðug atriði, fyndin, eftirminnileg
og sum falleg og frásagnarlega er
hún sterk þótt hún missi aðeins
dampinn undir lokin. Heildaráhrifin
verða því varla þau sem leikstjórinn
sóttist eftir þótt vissulega sé vandað
til verka. Waititi blandar saman
fantasíu, gríni og alvöru svo úr verð-
ur undarlegt hanastél sem hefði að
ósekju mátt vera undarlegra. Galdur
góðs hanastéls felst bæði í hráefnum
og hlutföllum og í þessu tilviki virð-
ast hlutföllin ekki hafa verið alveg
rétt þótt blandan sé, á heildina litið,
nokkuð góð.
„Hitler er besti vinur minn“
Ímyndun Mæðginin Jojo og Rosie við matarborðið með Hitler á milli sín. Hitler birtist Jojo sem hress og skemmti-
legur jafningi en eftir því sem á líður fer hann að sýna sitt rétta andlit, andlit ófreskjunnar sem hann var.
Bíó Paradís, Háskólabíó og
Sambíó Álfabakka
Jojo Rabbit bbbmn
Leikstjórn og handrit: Taika Waititi.
Byggt á skáldsögu Christine Leunens.
Aðalleikarar: Roman Griffin Davis,
Thomasin McKenzie, Scarlett Joh-
ansson, Taika Waititi, Sam Rockwell og
Rebel Wilson. Bandaríkin, Tékkland og
Nýja-Sjáland, 2019. 108 mínútur.
HELGI SNÆR
SIGURÐSSON
KVIKMYNDIR
Björk Þorgrímsdóttir hlaut fyrir
ljóð sitt „Augasteinn“ Ljóðstaf Jóns
úr Vör sem afhentur var í 18. sinn
við hátíðlega athöfn í Salnum á af-
mælisdegi skáldsins 21. janúar. Í
öðru sæti var Freyja Þórsdóttir fyr-
ir ljóðið „Skilningur“ og þriðja sæt-
ið hlaut Elísabet Kristín Jökulsdótt-
ir fyrir ljóðið „Að elska
Vestfirðing“. Dómnefnd skipuðu
Bjarni Bjarnason formaður, Ásta
Fanney Sigurðardóttir og Magnús
Sigurðsson. Alls bárust 232 ljóð í
keppnina.
Í rökstuðningi dómnefndar um
vinningsljóðið segir: „Í ljóðinu
„Augasteinn“ setur skáldið fram
draumkenndar myndir um teng-
ingu tveggja einstaklinga. Þeir
ræða hugsanleg örlög og lífsleiðir
samkvæmt lófalestri án nokkurra
orða, sem gefur til kynna annars
konar skilning og tengingu þar sem
snerting eða ósögð orð leika aðal-
hlutverkið. […] Sjálft dansar ljóðið
á mörkum hins skiljanlega og hins
óskiljanlega, á mörkum tilrauna og
hefðar, og gefur til kynna að þegar
fetaðar eru ótroðnar slóðir er
mikilvægt að búast ekki við viður-
kenningu frá öðrum heldur veita
sér hana sjálf/ur fyrir að fylgja
hjartanu inn í óvissuna. Skáldinu
tekst með einstökum hætti að flétta
saman sterkt en órætt andrúmsloft
sem vekur lesandann til umhugs-
unar. Ljóðið nær með þessu móti að
ramma inn sinn sérstaka heim, sem
þó aðeins er hægt að ýja að með
verkfærum ljóðlistarinnar.“
Sæl Ljóðskáldin Elísabet Kristín Jökulsdóttir, Freyja Þórsdóttir og Björk
Þorgrímsdóttir ásamt Ármanni Kr. Ólafssyni, bæjarstjóra Kópavogs.
Björk hlaut Ljóðstaf
Jóns úr Vör árið 2020