Morgunblaðið - 15.08.2020, Blaðsíða 29

MINNINGAR 29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. ÁGÚST 2020
„(Að) búa nem-
endur undir líf og
starf í lýðræðisþjóð-
félagi, sem er í sí-
felldri þróun. Starfshættir skól-
ans skulu því mótast af
umburðarlyndi og lýðræðislegu
samstarfi.“
Í námi mínu við Freie Uni-
versität í Vestur-Berlín kynntist
ég tveimur mönnum sem lögðu
stund á hagfræði menntunar,
sem þá naut ekki mikillar athygli
innan hagfræðasviðsins. Vinnuafl
var aðföng til framleiðslu og skól-
unum var ætlað að búa þau til.
Þessir menn tengdust nýrri
stofnun innan þýska Max-
Planck-vísindafélagsins, Institut
für Bildungsforschung, sem valin
hafði verið staður í Vestur-Berl-
ín.
Þeir kynntu mig fyrir landa
mínum Wolfgang Edelstein, ein-
um af fyrstu fræðimönnum þeirr-
ar stofnunar og einn af stjórn-
endum hennar til starfsloka.
Með okkur Wolfgang tókst
vinátta sem entist vel og dýpkaði
með árunum. Frjó hugsun hans
og þau viðhorf til menntunar að
hún hafi sjálfstætt gildi fyrir mót-
un einstaklings og samfélags,
hafði mikil áhrif á sýn mína á
hagfræði.
Ég vann með honum að söfnun
og úrvinnslu upplýsinga um ís-
lenska skólakerfið og hóf að námi
loknu störf í menntamálaráðu-
neytinu.
Wolfgang var þá ráðgjafi ráðu-
neytisins og frumkvöðull margra
umbóta. Hann hafði beitt sér fyr-
ir stofnun deildar innan þess sem
sinnti skólarannsóknum og
námsefnisgerð og hann kom að
gerð laga um grunnskóla sem
sett voru 1974. Orðin hér í upp-
hafi um markmið grunnskóla má
tileinka Wolfgang Edelstein.
Hann var merkisberi þeirrar
stefnu og þeirri hugsunar sem
þar kemur fram.
Aðrir munu gera fræðastörf-
um Wolfgangs skil. Ég minnist
hér vináttu hans, hjálpsemi og
hlýju. Á Berlínarárunum reynd-
ist hann okkur, fjárlitlum stúdent
og fjölskyldu, vel með útvegun
vinnu í skólafríum, aðstoð í hús-
næðismálum o.fl. en mest virði
var sú vinátta sem batt okkur
ævilangt. Til heiðurs honum völd-
um við yngsta barni okkar nafn
sem vísar til hans. Vináttu við
okkur deildi kona hans og sam-
starfsmaður Monika Keller.
Þeirrar vináttu naut Júlíana
tuttugu árum síðar þegar hún var
í Berlín í tónlistarnámi og Rakel í
námsleyfi sínu enn síðar. Wolf-
gang og Monika voru ætíð til
staðar með hjálp og hlýju og góð-
an félagsskap.
Wolfgang var mikill Íslending-
ur og sjö áratuga búsetu erlendis
var ekki að merkja á máli hans.
Tengsl hans við landið voru mikil.
Rætur hans í menningu og mann-
lífi landsins voru sterkar og hann
fylgdist alla tíð með því sem hér
gerðist í stjórnmálum, félagsmál-
um og menningarmálum. Monika
og börn þeirra, Anna Lilja og
Benjamín, deildu þessum rótum
með honum og eiga hér vensla-
og vinafólk og voru hér tíðir gest-
ir.
Síðari árin dvöldu Wolfgang
og Monika hér á landi nokkrar
vikur sumar hvert. Þótt sá tími
hafi verið ásettur vegna vin-
afjölda reyndum við ætíð að finna
tíma til stuttra ferða með þeim
um landið því náttúran og fjalla-
dýrðin var þeim kær. Ferðir að
Wolfgang
Edelstein
✝ Dr. WolfgangEdelstein
fæddist 15. júní
1929. Hann lést 29.
febrúar 2020.
Útför hans fór
fram hér á landi í
kyrrþey.
Fjallabaki, um Suð-
urland og Snæfells-
nes og síðast að
Gjánni í Þjórsárdal
og nágrenni eru í
huganum baðaðar
sólskini.
Við sendum Mo-
niku, Önnu Lilju og
Benjamín innilegar
samúðarkveðjur.
Það er sárt að kveðja
góðan vin en gott að
eiga um hann bjartar minningar.
Indriði, Rakel, Júlíana
Rún, Indriði Haukur og
Úlfhildur Ösp.
Á jiddísku er orðið „Mensch“
iðulega notað um góðan mann.
Wolfgang Edelstein var sannar-
lega mikill „Mensch“. Hann flutt-
ist til Íslands drengur að aldri eft-
ir að fjölskyldu hans, sem átti eftir
að auðga íslenskt samfélag, var
bjargað frá Þýskalandi nasismans
árið 1938. Faðir hans, Heinz Edel-
stein sellóleikari, var einn þeirra
sem lagði grunn að tónlistarlífi í
landinu, og Wolfgang sjálfur helg-
aði drjúgan hluta starfsævi sinnar
rannsóknum og fræðslu um mál-
efni skóla, náms, þroska og sam-
félags hér á landi þótt hann hafi
aðeins haft hér fasta búsetu í um
áratug. Wolfgang þekkti af eigin
reynslu hvernig það er að vera
hjálparlaus, rótlaus og mállaus í
nýju landi. En það var tekið vel á
móti honum í hinu nýja og fram-
andi landi og hann eignaðist fljótt
trausta vini sem áttu eftir að vera
honum trúir til æviloka.
Þegar við vorum við nám í
Berlín var Wolfgang einn for-
stöðumanna Max-Planck-stofnun-
arinnar í menntarannsóknum sem
þá var talin flaggskip menntavís-
inda í Þýskalandi. Sjálfur hafði
Wolfgang átt þátt í að þróa hug-
myndina að stofnuninni, ásamt
fleirum og m.a. vini sínum heim-
spekingnum Jürgen Habermas.
Báðir voru þeir af þeirri kynslóð
þýskra fræðimanna sem beið það
risavaxna hlutverk að endurhugsa
nám og menntun eftir hörmungar
nasismans og heimsstyrjaldarinn-
ar. Hvað hafði gert að verkum að
þjóð hugsuðanna og skáldanna
veitti þeim atburðum sem leiddu
til helfararinnar ekki meira við-
nám en raun bar vitni? Hvernig
þurfum við að mennta og valdefla
ungt fólk til að það geti orðið virk-
ir og myndugir borgarar í frið-
samlegu lýðræðissamfélagi? Þessi
spurning átti eftir að verða leið-
arstef í lífi og starfi Wolfgangs.
Hann hugsaði sögulega en gerði
sér jafnframt skýra grein fyrir
þeim gríðalegu áskorunum sem
hefðarrof og ör nútímavæðing
allra sviða samfélagsins hafa fyrir
uppalendur, kennara og skóla.
Wolfgang var einlægur upplýs-
ingamaður í besta skilningi þess
orðs, gagnmenntaður, fróðleiks-
fús, bjartsýnn og alltaf opinn fyrir
nýjum hugmyndum. Það var leit-
un að skemmtilegri samræðu-
félaga því hann gaf alltaf svo mik-
ið af sér og hafði svo lifandi áhuga
á því sem aðrir höfðu til málanna
að leggja. Það var dæmigert að
Wolfgang, sem var frábær skíða-
maður, byrjaði hverja einustu
ferð í Alpafjöllin á að fara til kenn-
ara. Því með opnum hug er alltaf
hægt að læra meira, gera betur,
ná lengra.
Það var mikið lán að hafa feng-
ið að vera samferða Wolfgang,
bæði í störfum við Max-Planck-
stofnunina um árabil og sem per-
sónulegir vinir í fjóra áratugi.
Wolfgang var okkur alla tíð ein-
stakur velgjörðarmaður og men-
tor sem aldrei brást. Þegar fyr-
irhuguð svarakona forfallaðist og
komst ekki í giftingarathöfn okk-
ar stökk Wolfgang til eins og ekk-
ert væri sjálfsagðara. Og bauð svo
á fínasta ítalska veitingahúsið í
Berlín á eftir. Hann var alltaf boð-
inn og búinn að hjálpa, stráksleg-
ur, hlýr, glaður og léttur í lund.
Við kveðjum Wolfgang Edel-
stein með þakklæti og virðingu og
vottum Moniku, Önnu Lilju og
Benjamín ásamt fjölskyldum okk-
ar innilegustu samúð.
Magnús D. Baldursson og
Sigríður Þorgeirsdóttir.
Wolfgang Edelstein var ein-
stakur maður. Hann var orku-
meiri, ákveðnari, gáfaðri og
ástríðufyllri en flestir sem ég hef
kynnst á langri ævi. Það var mikið
lán að fá að vera samferða honum
í um 45 ár, fyrst sem samstarfs-
maður og síðan vinur. Á þá vináttu
bar engan skugga. Samveru-
stundir voru ekki margar í seinni
tíð en þær voru alltaf gefandi og
góðar.
Upphaf kynna okkar má rekja
til þess að ég fékk boð um að taka
þátt í rannsóknarvinnu með Wolf-
gang og Sigurjóni Björnssyni,
þegar ég var í sálfræðinámi í HÍ
1973-77.
Ég þáði boðið og við tóku ár þar
sem farið var milli skóla og ferðast
um landið til að taka viðtöl við
börn í langtímarannsókninni
Þroskarannsókn, sem var á veg-
um Háskóla Íslands og Max-
Planc-Institut für Bildungsfor-
schung í Berlín. Auk þess var ég
ritari rannsóknarinnar um tíma
og vann því náið með Wolfgang,
einkum þegar hann var hér á landi
en einnig með bréfaskriftum og
símtölum eins og tíðkaðist.
Wolfgang hafði ótrúlegt vinnu-
þrek, hann var svo kappsamur til
vinnu að maður mátti hafa sig all-
an við. Ég sagði stundum að mið-
að við fyrri störf þyrfti ég að vinna
á 150% afköstum þegar hann væri
á staðnum. Hann handritaði öll
bréf og önnur skjöl, en gerði það
jafnhratt og ég vélritaði. Það var
mikill lærdómur að vélrita fyrir
hann meðmæli og umsagnir um
ýmsa, sem leituðu til hans eftir
slíku. Hann vann umsagnir af
slíkri alúð og ígrundun að unun
var að og kunni þá list að lesa
manneskjur og lýsa persónuleika
og hæfileikum hverrar manneskju
þannig að kostir hennar voru óvé-
fengjanlegir. Það var því eðlilegt
að þegar hann gaf fimm starfs-
mönnum Þroskarannsóknar með-
mæli vegna umsókna í Harvard-
háskóla í Bandaríkjunum, að þeir
kæmust allir inn og lykju námi
eins og til var ætlast.
Ég minnist ekki umræðna við
Wolfgang um jafnréttismál á
þessum árum, þrátt fyrir að þau
væru í brennidepli þjóðfélagsum-
ræðunnar og hljóta því að hafa
verið rædd eins og öll önnur þjóð-
félagsmál og stjórnmál. En Wolf-
gang var jafnréttissinni í verki.
Hann var mjög hvetjandi fyrir
þær konur sem unnu hjá honum
og hann efaðist ekki um að þær
ættu erindi í erlenda háskóla af
bestu gerð. Ég hafði ekki séð fyrir
mér að fara utan í nám en eftir
nokkurra ára samstarf við Wolf-
gang var það ekki lengur spurn-
ing um hvort heldur hvenær ráð-
ist skyldi í slíkt verkefni.
Síðast hitti ég hann á kaffihúsi í
Reykjavík, eftir löng og erfið veik-
indi. Hann var svo glaður yfir að
enn hittist fólk á Íslandi nánast
fyrirvaralaust. Við áttum nota-
lega stund saman fjórir vinir yfir
kaffibolla og þegar ég kvaddi
lagði hann af stað í margra kíló-
metra langa göngu meðfram
strandlengjunni, tæplega níræð-
ur maðurinn.
Það er margs að minnast og
margt að þakka. Hann var áhrifa-
valdur í lífi mínu, góður vinur og
fyrirmynd. Ég er honum innilega
þakklát fyrir vináttuna, áhugann
og hlýjuna alla tíð.
Ég sendi mínar dýpstu sam-
úðarkveðjur til Moniku, Benja-
míns, Önnu Lilju, fjölskyldna
þeirra og allra hans góðu vina og
samstarfsmanna. Minningin um
Wolfgang Edelstein mun lifa með
okkur öllum.
Ingibjörg Elsa
Guðmundsdóttir.
Vinur minn Wolfgang Edel-
stein bast Íslandi sterkum bönd-
um eftir að fjölskylda hans flúði
Þýskaland og settist hér að þegar
hann var níu ára gamall 1938.
Hann unni Íslandi alla tíð, fannst
hann vera í þakkarskuld við land-
ið sem tók svo vel á móti honum
og hér sagði hann nánustu vini
sína búa. „Íslenska er tilfinninga-
mál mitt“ var svar hans þegar ég
spurði hann af hverju hann hefði
talað íslensku í stað þýsku, móð-
urmáls síns, þegar hann vaknaði
eftir aðgerð í Berlín. Hann var
hrifnæmur; naut orðlistar, tón-
listar og náttúru.
Wolfgang var mikill hugsjóna-
maður og frumkvöðull á sviði
menntunar. Af ástríðu deildi
hann menntasýn sinni með ís-
lensku þjóðinni og á alþjóðavett-
vangi.
Þar vakti hann samferðafólk
sitt til umhugsunar um samspil
margvíslegra þátta sem leiða til
framfara í menntamálum. Ekki
er ofmælt að nafni hans tengjast
einar athyglisverðustu umbætur
á íslensku skólastarfi á ofan-
verðri 20. öld.
Brennandi áhugi hans og
innsæi blés mörgum hug í brjóst
og var ég svo lánsöm að vera
meðal þeirra. Hann opnaði mér
sem ungum kennara á 8. áratugn-
um nýjan heim hugsjóna um efl-
ingu uppeldis og menntunar í
landinu.
Mikill skóli og ómetanleg
reynsla var að taka þátt í náms-
efnisgerð í samfélagsfræði á veg-
um menntamálaráðuneytisins
undir hans stjórn. Hópurinn
deildi sterkri hugsjón um hvernig
vænlegt væri að búa æskuna
undir framtíðina. Wolfgang stóð
einnig fyrir viðamiklum rann-
sóknum m.a. á þroska og aðstæð-
um barna hérlendis. Gott vega-
nesti var að hafa tekið þátt í
rannsóknarteymi þeirra Moniku
við gagnasöfnun þegar ég hóf
sjálf rannsóknarstörf sem hann
vildi fylgjast með alla tíð.
Margt ber honum að þakka og
ótal fallegar minningar í leik og
starfi ylja. Við höfðum þá sameig-
inlegu æskureynslu að hafa sinnt
sveitastörfum í Húnaþingi. Þegar
fjölskylda hans heimsótti okkur í
Miðfjörðinn var skemmtilegt að
skreppa út á tún og taka rökin
með honum.
Þar var hann kappsamur eins
og í öllu öðru. Hann var ætíð
þakklátur bræðrunum Sigurði og
Jóhannesi á Stóru-Giljá sem hann
var hjá í sveit á unglingsárum.
Það kom m.a. fram á hátíðar-
stundu okkar þegar hann veitti
viðtöku viðurkenningu virtra
samtaka á ráðstefnu vestanhafs
fyrir störf sín. Í þakkarræðu sinni
leitaði hugur hans til þess sem
bræðurnir höfðu kennt honum um
uppeldi, m.a. mikilvægi þess fyrir
ungmenni að taka virkan þátt,
finna til sín og tilheyra.
Sem dæmi höfðu þeir hann með
í ráðum í heyskapnum, gáðu til
veðurs og leituðu álits hans á því
hvort ráðlegt væri að þurrka þann
daginn. Þessi reynsla gaf tóninn í
lífsverki hans, lýðræðismenntun.
Wolfgang dvaldi oft hér á landi
með fjölskyldu sinni. Ætíð voru þá
miklir fagnaðarfundir í vinahópn-
um. Við tvö tókum okkur einnig
daga saman þar sem við ræddum
hugðarefni okkar. Þetta eru dýr-
mætar stundir sem lifa með mér.
Hann gaf mikið af sér, var
skarpur og stórhuga, hvetjandi og
umhyggjusamur, traustur og
hjartahlýr.
Monika, Anna, Benni og fjöl-
skyldan veittu honum mikla gleði
og styrk. Missir þeirra er mikill.
Við Þórólfur vottum þeim okkar
dýpstu samúð.
Sigrún Aðalbjarnardóttir.
Hann kallaði mig stundum
nafna sinn og talaði við mig eins
jafningja. Ég held að honum hafi
farist svo við alla, lítillátur, hóglát-
ur, uppörvandi.
Við höfðum félagar og land-
fræðingar farið til þeirra í Skóla-
rannsóknadeild til þess að kvarta
og klaga niðurlagningu náms-
greinaheitisins „landafræði“ úr
námskrá grunnskóla. Því var
svarað með boði um þátttöku í
vinnuviku deildarinnar í sam-
félagsfræði sem stóð fyrir dyrum
á Kleppjárnsreykjum með Wolf-
gang Edelstein.
Ég þekki varla önnur dæmi um
jafn snör viðhorfaskipti málflytj-
enda og a.m.k. annars klögu-
mannsins eftir inngangsfyrirlest-
ur Wolfgangs.
Nú löngu seinna sést að starfs-
ævi þessa skrifara var rétt að
segja hálfnuð og það var þarna
sem hann áttaði sig fyrst á að inn-
tak eða árangur starfsins var ekki
hið fornkveðna „að vita meira og
meira, meira í dag en í gær“ held-
ur að hugsa, hugsa betur í dag en í
gær. Að unnt væri að kenna nem-
endum að hugsa á grundvelli
greinarmunar á skoðunum, til-
finningum og staðreyndum.
Vafalaust upplifðu samstarfs-
menn Wolfgangs Edelstein hug-
arheim hans og boðskap hver með
sínum hætti. Mér var þetta
augnablik sannleikans, „the mo-
ment of truth“, sem ekki vitjaði
mín fyrr enkennslan var að þoka
fyrir öðrum starfsþáttum. Í þess-
ari uppgötvun fólst sú þversögn
að þá sættist ég loks við ævistarfið
sem ég hafði misskilið og með
vissum hætti vanrækt. Meðferð
álitamála og siðgæði úrlausna var
hið rétta lærdómsefni fremur en
ártölin eða nöfnin, þverárnar eða
firðirnir.
Mikilvægara var að kunna
blaðalestur en styrjaldarártöl eða
kóngaraðir.
Kennarastéttin varð aldrei al-
veg sammála þessu og stjórn-
málamenn héldu að þetta opnaði á
pólitíska innrætingu. Alþjóðleg
viðhorf Wolfgangs og áhersla á
hjálpina við lítilmagnann voru
engu að síður hent á lofti og lifðu
og lifa í verkum samstarfsmanna
hans, sem voru forréttindi mín að
kynnast og mega telja til vina
minna.
Aðalsteinn Eiríksson.
Yndisleg móðir okkar, tengdamóðir, amma
og langamma
KRISTÍN L. VALDEMARSDÓTTIR,
Sléttuvegi 11,
áður Hrauntungu 22,
Kópavogi,
lést á Hrafnistu í Hafnarfirði 6. ágúst.
Útförin mun fara fram í kyrrþey að ósk móður okkar.
Fyrir hönd fjölskyldunnar,
Frosti Bergsson Halldóra M. Mathiesen
Valdimar Bergsson Helga M. Geirsdóttir
Anna Rós Bergsdóttir Haraldur Guðfinnsson
barnabörn og barnabarnabörn
Ástkær sonur okkar, bróðir, mágur,
sonarsonur og frændi,
ÞORLÁKUR ANTON HOLM,
Heiðarholti 12, Keflavík,
lést af veikindum sínum fimmtudaginn
30. júlí.
Útförin hefur farið fram í kyrrþey.
Unnur Þorláksdóttir
Jón Anton Holm Hanna Vilhjálmsdóttir
Kristín Marín Holm Enok Holm
Sindri Freyr Holm Ljupka Tepeva
Flóra Róslaug Antonsdóttir
Kristinn Thomsen Holm
Unnar Ernir, Jóhanna Bára
Sóldís Harpa og Kristín Júlía
Elsku móðir okkar, tengdamóðir, amma
og langamma,
KOLFINNA GERÐUR PÁLSDÓTTIR,
síðast til heimilis í Vallartröð 2,
Eyjafjarðarsveit,
lést á hjúkrunar- og dvalarheimilinu Hlíð
á Akureyri fimmtudaginn 6. ágúst.
Starfsfólki eru færðar bestu þakkir fyrir góða umönnun.
Ingibjörg Friðriksdóttir Helgi Bjarnason
Fanney Friðriksdóttir
Snæbjörn Friðriksson
Anna Friðriksdóttir Guðmundur Guðmundsson
Baldur H. Friðriksson Kristín Hrönn Reynisdóttir
Theodór Friðriksson
ömmu- og langömmubörn
Ástkær sonur okkar og barnabarn,
RÚNAR ÁRNI ÓLAFSSON,
Stórateigi 14,
Mosfellsbæ,
lést 31. júlí á sjúkrahúsi í Gautaborg.
Í ljósi aðstæðna fer útförin fram með
nánustu fjölskyldu.
Vigdís Björk Ásgeirsdóttir Ólafur Ólafsson
Sigrún Olgeirsdóttir Ásgeir Árnason
Jónína Sigurðardóttir Ólafur Jóhannesson