Börn og menning - 2019, Síða 16

Börn og menning16
um, upphaflega evrópskum allt frá því fyrir aldamótin
1900 og hefur það eflaust haft mildandi áhrif á ímynd
þeirra. En þegar kom fram á tuttugustu öld voru áhrifin
meiri frá hinum rauðklædda ameríska jólasveini, Santa
Claus, sem verslunarfólk tók í þjónustu sína til að örva
sölu hjá sér fyrir jólin. Santa Claus á uppruna sinn í
hugmyndum um heilagan Nikulás sem var dýrlingur
barna og sjómanna í kaþólskum sið og var dýrkaður
víða um Evrópu, meðal annars á Íslandi. Hollendingar
sem voru miklir sjófarendur tóku hann upp á arma
sína en eftir að kaþólskan vék fyrir mótmælendatrú og
ekki mátti lengur tilbiðja dýrlinga kölluðu þeir hann
Sinterklaas og tóku að gefa gjafir á degi hans 6. desem-
ber. Sá siður barst með Hollendingum til Ameríku á
átjándu öld. Nafn hans breyttist þar í Santa Claus og
þegar tímar liðu var farið að gefa gjafir á jóladag í stað
6. desember. Þannig breyttist hann smám saman í jóla-
svein (Barnanna hátíð blíð 1993:117–118).
Ríkisútvarpið tók til starfa árið 1930 og strax árið eft-
ir kom jólasveinn fram í skemmtidagskrá fyrir börnin
um jólin. Oftast var það einhver leikari sem tók hlut-
verkið að sér og kom fram í nafni einhvers nafngreinds
sveinka. Um þetta segir Árni Björnsson:
Þessi jólasveinn var hinsvegar hvorki hrekkjóttur né
ógnvekjandi heldur einfaldur og góðhjartaður fjalla-
búi sem undraðist borgarlífið og tæknina. Hann
gerði að gamni sínu við börnin, sagði frá og söng
um ævi sína og bræðra sinna eða rakti grátbrosleg
ævintýri sín á leið til byggða. Hann var í gervi hins
alþjóðlega jólakarls og gaf börnunum að skilnaði
ávexti og annað góðgæti
(Árni Björnsson 1993:352).
Hugsanlega var Jólasveina-
kvæði Jóhannesar úr Kötlum
eins konar andsvar við þeirri
þróun sem ímynd jólasveins-
ins var að taka á sig á þriðja
áratugnum. En víst má telja að
það hafi fest hina þrettán jóla-
sveina í sessi þótt áhrif Santa
Claus hafi líka haft áhrif á þá
og því meir sem leið á tuttug-
ustu öldina. Áhrif Santa Claus á íslensku jólasveinana
koma fram á ýmsan hátt. Í stað þess að vera hrekkjóttir
þjófar urðu þeir gjafmildir klaufabárðar og hálf hlægi-
legir. Við tölum stundum um að einhver sé „óttalegur
jólasveinn“ ef okkur finnst viðkomandi kjánalegur. Út-
lit jólasveinanna mildaðist líka og tók í æ ríkara mæli
mið af Santa Claus. Þeir voru nú ekki lengur stórkarla-
legir og luralegir heldur meira eins og góðlegir gamlir
menn með hvítt skegg.
Sú mynd á uppruna sinn í myndum teiknarans
Thomasar Nast sem birti sínar fyrstu jólasveinamyndir
árið 1863 og hélt áfram að þróa þær fram yfir 1880.
Thomas var þýskur innflytjandi í Bandaríkjunum og
í myndum hans er jólasveinninn kominn með rauða
húfu, rauða kápu og svart belti um sig miðjan. Hug-
myndin um jólasveininn sem treður sér með gjafir nið-
ur um reykháfinn, flýgur í hreindýravagni eða sleða yfir
borgir og sveitir og býr á Norðurpólnum er líka ættuð
frá Nast. Coca Cola jólasveinninn sækir fyrirmynd sína
til mynda hans (Barnanna hátíð blíð 1993:118). Það
gera íslensku jólasveinarnir líka. Þeir skiptu út gamla
bændaklæðnaðinum, prjónafötum í sauðalitunum og
sauðskinnsskóm, en klæddu sig í rauð föt og stígvél.
Þannig troða þeir upp á jólaskemmtunum fyrir börn,
í skólum, fyrirtækjum, fjölmiðlum og á heimilum. Þeir
eru samt enn þrettán og heita sömu nöfnum og áður en
það er misjafnt hversu margir koma fram hverju sinni.
„Gefðu mér gott í skóinn“
Gjafmildi nútímajólasveinanna íslensku kemur helst
fram í því sem þeir gefa börnunum í skóinn. Sá sið-
ur barst hingað til lands um
og upp úr miðri síðustu öld.
Sumir settu skóinn út í glugga
strax fyrsta desember og það
kom fyrir að gjafirnar væru í
stærra lagi sem olli sársauka-
fullum samanburði meðal
barna. Með sameiginlegu átaki
uppalenda, Þjóðminjasafnsins
og með hjálp Ríkisútvarpsins
upp úr 1970 náðist smám
saman samkomulag um að
miða við komu fyrsta íslenska
Hugsanlega var
Jólasveinakvæði
Jóhannesar úr Kötlum
eins konar andsvar
við þeirri þróun sem
ímynd jólasveinsins var
að taka á sig á þriðja
áratugnum.