Börn og menning - 2019, Blaðsíða 17

17Jólasveinar fyrr og nú
jólasveinsins til byggða þrettán nóttum fyrir jól og að
gjafirnar ættu helst að vera smávægilegar (Árni Björns-
son 1993:353). Það hefur orðið að meginreglu þótt
enn heyrist af og til um óhóflegar gjafir. Íslensku jóla-
sveinarnir eru hins vegar ekkert að troða gjöfum ofan
í reykháfa eins og sá ameríski en víla ekki fyrir sér að
klifra upp í glugga á háhýsum ef því er að skipta. Þeir
hafa heldur ekki mikið sést á sleða eða í vagni dregn-
um af hreindýrum og þaðan af síður fljúgandi. Sumir
þeirra hafa þó tekið snjósleða í sína þjónustu svo að þeir
eru ekki með öllu frábitnir nútímatækni og kannski eru
þeir ekki allir jafn miklir klaufar og þeir þykjast stund-
um vera.
Blendin ímynd íslensku jólasveinanna
Reyndar verður að segjast eins og er að ímynd íslensku
jólasveinanna er blendin og jafnvel ruglingsleg enda
þvælist ímynd Santa Claus enn fyrir þeim og sum ís-
lensku jólasveinanöfnin eru nútímabörnum framandi.
Santa Claus er farinn að sýna sig í verslunum á Íslandi
og bjóða upp á myndatökur af sér með börnunum frá
því í byrjun nóvember eins og til dæmis er gert í IKEA
(sjá Jólafjör í IKEA frá 13–17 allar helgar). Það kem-
ur líka iðulega fyrir að íslensku jólasveinarnir komi til
byggða löngu áður en þeirra er að vænta samkvæmt
venju og þá oftast til að skemmta börnum eða leggja
kaupmönnum lið. Svo það er von að börnin ruglist í
ríminu.
Þjóðminjasafnið hefur undanfarin þrjátíu ár reynt
að halda ímynd gömlu jólasveinanna að börnum og
tekið mið af þeim eins og þeir birtast í Jólasveina-
kvæði Jóhannesar úr Kötlum. Klæðnaður þeirra þegar
þeir byrjuðu að koma fram í safninu var upphaflega í
anda mynda Tryggva Magnússonar en um aldamótin
var efnt til samkeppni um hönnun nýrra klæða. Bryn-
dís Gunnarsdóttir sigraði í þeirri keppni og líkjast
fötin þeirra nú meira gamaldags bændafötum (Árni
Björnsson 2006:90). Í Dimmuborgum í Mývatns-
sveit skemmta jólasveinar börnum á aðventunni og er
klæðnaður þeirra í þeim anda líka.
Í íslenskum barnabókum um jólasveinana hefur tals-
vert borið á að útlit þeirra, klæðnaður og jafnvel æði
dragi dám af Santa Claus þótt þeir haldi gömlu íslensku
nöfnunum. Stundum er reynt að útskýra fyrir börnum
hvernig jólasveinarnir breyttust úr hræðsluvættum og
urðu góðir eins og gert er í bókinni Ævintýrið um Auga-
stein eftir Felix Bergsson (2003). Sumir höfundar reyna
þó að halda sig að einhverju leyti við ímynd gömlu
jólasveinanna eins og Brian Pilkington gerir í nýlegum
bókum sínum um þessar sívinsælu jólavættir. Sveinarn-
ir hans eru þrettán og í gamaldags klæðnaði eins og sjá
má til dæmis í bókunum Jólasveinarnir þrettán (2009)
og Þrettán dagar til jóla (2014). Jólasveinarnir hans eru
þó fjarri því jafn varasamir og Jóhannes úr Kötlum lýsir
þeim í sínu kvæði.
Íslensku jólasveinarnir halda eflaust áfram að safna
um sig nýjum og fjölbreyttum sögum í bókum fyrir
börn og ekkert bendir heldur til annars en að þeir muni
áfram troða upp við ýmis tækifæri og skemmti börnum
– eða hræði þau – eftir atvikum.
Heimildir
Árni Björnsson. 1993. Saga daganna. Mál og menning, Reykjavík.
Árni Björnsson. 2006. Saga jólanna. Tindur, Ólafsfjörður.
Barnanna hátíð blíð. Sögur, söngvar og fróðleikur um jólin. 1993.
Vilborg Dagbjartsdóttir og Þorvaldur Kristinsson völdu efnið
og bjuggu til prentunar. Hlín Gunnarsdóttir myndskreytti.
Forlagið, Reykjavík.
Brian Pilkington. 2009. Jólasveinarnir þrettán. Sigþrúður
Gunnarsdóttir þýddi. Mál og menning, Reykjavík.
Brian Pilkington. 2014. Þrettán dagar til jóla. Sigþrúður Gunnars-
dóttir þýddi. Mál og menning, Reykjavík.
Felix Bergsson. 2003. Ævintýrið um Augastein. Halla Sólveig Þor-
geirsdóttir myndlýsti. Mál og menning, Reykjavík.
Jóhannes úr Kötlum. 1983. Jólin koma. Með myndum eftir
Tryggva Magnússon. Mál og menning, Reykjavík.
Jólafjör í IKEA frá 13–17 allar helgar. 2019. Sótt 8. nóvember
af ikea.is.
Stefán Ólafsson. 1885–1886. Kvæði eptir Stefán Ólafsson I–II. Hið
íslenzka bókmenntafjelag, Kaupmannahöfn.
Tilskipan um hús-agann á Íslandi. Hirschholms-sloti þann 3.
Junii Anno 1746. 1973. Alþingisbækur Íslands 13. 1741–1750,
bls. 563–577. Ritstjóri Gunnar Sveinsson. Sögufélag, Reykja-
vík.
Höfundur er lektor í íslensku við
Menntavísindasvið Háskóla Íslands