Morgunblaðið - 17.06.2021, Side 20

20 FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 2021
vfs.is
SÍÐUMÚLA 9, REYKJAVÍK • DALSHRAUNI 13, HAFNARFIRÐI • TRYGGVABRAUT 24, AKUREYRI • S: 560 8888 • vfs.is
EIN RAFHLAÐA
+ öll verkfæri fyrir garðinn, heimilið og bílskúrinn
dag og hverja einustu stund myndað
nýja ríkisstjórn, hefði verið fyrir því
stuðningur, en sú var bara aldrei
raunin,“ segir Guðni.
Utanþingsstjórnin, undir forsæti
Björns Þórðarsonar, tók við völdum
í desember 1942 og sat fram yfir
stofnun lýðveldisins árið 1944.
„Sveinn og Björn sáu báðir fyrir sér
að þetta væri neyðarlausn í nokkrar
vikur, en óeiningin var of mikil. Her-
mann og Ólafur voru báðir miklir
leiðtogar og á milli þeirra brann
heitur eldur sem gerði þinginu
ómögulegt að mynda starfhæfa rík-
isstjórn, þótt fleira hafi líka komið
til.“
Óeining á hinni helgustu stund
Hinn 17. júní 1944, þegar lýðveldi
var stofnað, var því enn við lýði rík-
isstjórn sem var mynduð nánast í
óþökk þingsins. Og það dró dilk á
eftir sér. „Það er angi af þessari
sögu, að Ólafi Thors fannst Sveinn
hafa farið freklega út fyrir valdsvið
sitt sem ríkisstjóri með myndun ut-
anþingsstjórnarinnar, og að um leið
væri Sveinn of ákafur að setja mark
sitt á stjórnmálin. Þannig að leynt
og ljóst vann Ólafur Thors að því að
þingið kysi annan mann sem fyrsta
forseta Íslands, hann vildi ekki að
Sveinn yrði forseti,“ segir Guðni.
Hann segir að þar hafi nafn Sig-
urðar Eggerz, fyrrverandi þing-
manns og forsætisráðherra, borið á
góma, en Sigurður hafi verið ófús til
þess. „Þannig að þegar 17. júní
rennur upp má heita nokkuð ljóst að
Sveinn Björnsson muni ná kjöri, en
óljóst hvort hann fái meirihlutafylgi
þingmanna,“ segir Guðni, en Sveinn
hafði hugsað sér að hann myndi ekki
þiggja embættið nema með meiri-
hlutastuðningi þingsins.
„Og atkvæðagreiðslan verður
söguleg, því að þeir sem fylgdust
með henni á Þingvöllum eða fréttu
af henni í afspurn hugsuðu í for-
undran hvað gengi á,“ segir Guðni.
„Því Sveinn Björnsson fær jú flest
atkvæði, en Jón Sigurðsson fær all-
mörg og svo er nokkuð um auða
seðla.“ Guðni segir að fólk hafi hváð
nokkuð við og spurt hvaða Jón Sig-
urðsson þetta væri, en hann var þá
skrifstofustjóri Alþingis. „Og þetta
þótti almenningi hneisa, að þegar
mest á riði að sýna einingu við stofn-
un lýðveldis, hefði þingið ekki getað
komið sér saman um kosningu
fyrsta forseta Íslands, fyrir utan að
þingið hafði ekki getað skipað land-
inu ríkisstjórn. 17. júní 1944 var að
þessu leytinu til ekki stærsta stund-
in í sögu Alþingis,“ segir Guðni. „Og
þetta sýnir að saga jafnvel merk-
ustu og virðingarmestu atburða í
sögu þjóðarinnar er ekki saga ein-
ingar frá upphafi til enda.“
Guðni leggur áherslu á að þessa
sögu verði að segja eins og hún hafi
verið. Það hafi ekki verið Sveini að
kenna að þingið gat ekki komið sér
saman um myndun ríkisstjórnar eða
um kjör forsetans. Ekki megi þó
heldur missa sjónar á því að stofnun
lýðveldis í miðri stórstyrjöld hafi
verið mikið afrek. „Og við sem á eft-
ir komum getum þakkað fyrir, að
þegar á allt er litið voru teknar rétt-
ar ákvarðanir, og hugrekki sýnt í
verki.“
Setti „R“ á kaffistellið
Í ríkisstjóratíð sinni setti Sveinn
ýmis fordæmi sem marka enn for-
setaembættið, og má meðal annars
nefna það að kaffibollar og und-
irskálar embættisins eru merkt með
merki ríkisstjórans, þar sem stórt R
hvílir á íslenskum fána.
„Ég hygg að Sveinn hafi talið að
heiti þjóðhöfðingjans til frambúðar
yrði síðar meir „ríkisforseti“, og því
hafi hann talið sér óhætt að láta út-
búa borðbúnaðinn fyrir ríkisstjór-
ann, en hafa verður í huga, að þegar
við tökum æðsta valdið í okkar
hendur í apríl 1940 vitum við ekkert
hvernig styrjöldinni muni lykta,“
segir Guðni.
Hann bendir á að Bjarni Bene-
diktsson eldri hafi sagt í Morg-
unblaðinu 11. apríl 1940 að Ísland
væri enn konungsríki, og að í fyll-
ingu tímans myndi konungur taka
aftur við völdum þegar Alþingi teldi
skilyrði til þess vera fyrir höndum.
En þrátt fyrir að vilji manna hafi
staðið til að færsla konungsvaldsins
í apríl 1940 yrði tímabundin, þróuð-
ust mál fljótlega á þann veg, að
menn sáu að ekki yrði snúið aftur til
fyrra horfs. Guðni nefnir að einn
möguleiki hefði verið að hér yrði
áfram ríkisstjóri, sem ríkti í nafni
konungs, en svipað fyrirkomulag
tíðkast í Kanada, Ástralíu, Nýja-
Sjálandi og fleiri löndum, sem að
nafninu til tilheyra enn bresku
krúnunni. „Það dofnaði hins vegar
hratt yfir þeirri framtíðarsýn, og
eftir því sem leið á árin 1943-1944
varð spurningin hvort, en ekki hve-
nær, lýðveldi yrði stofnað.“
Ömuðust við „dönsku“ húsi
Eitt af því, sem þegar var orðið
ljóst þegar Sveinn Björnsson var
kjörinn ríkisstjóri, var að bústaður
hans yrði að Bessastöðum, en Sig-
urður Jónasson, forstjóri og at-
hafnamaður, gaf ríkinu jörðina ein-
ungis örfáum dögum fyrir kjörið.
Guðni segir að Sigurður hafi verið
maður stórra hugmynda, sem ekki
hafi alltaf náð að verða að veruleika.
„Sigurður keypti jörðina 1940 af
Björgúlfi Ólafssyni lækni, og Sig-
urður hafði stór áform um búskap,
einhvers konar iðnað og jafnvel
hafnargerð hér.“
Ekki var búið að hrinda miklu í
framkvæmd af þeim hugmyndum
þegar heitar umræður spunnust
vorið 1941 um hvar hinn væntanlegi
ríkisstjóri ætti að búa. „Nokkrir
staðir komu til álita. Sumir höfðu
augastað á Laugarnesspítala, veg-
legu húsi sem síðar brann, og aðrir
nefndu ráðherrabústaðinn við
Tjarnargötu,“ segir Guðni. Tveir
staðir hafi hins vegar helst þótt
hæfa hinu nýja embætti, annars
vegar Bessastaðir, og hins vegar
Fríkirkjuvegur 11, hið veglega hús
sem Thor Jensen lét reisa. „Það er
glæsilegt hús, en hafði tengingu við
Thors-ættina og hinn danska Thor
Jensen, sem olli sumum hugar-
angri.“
Hinn valmöguleikinn voru Bessa-
staðir, sem áttu sér merka sögu.
„Jörðin var í eigu Snorra Sturluson-
ar á 13. öld og hér var skólasetur á
19. öld þegar Sveinbjörn Egilsson
sat hér og þýddi Hómerskviður,
Schiller, Goethe og fleiri. Þá var
Jónas Hallgrímsson meðal skóla-
pilta. Þannig að hér var virðulegur
staður og fallegt bæjarstæði, falleg
náttúra, en sumum þótti staðurinn
fulllangt frá Reykjavík, og um árabil
voru Bessastaðir einnig tákn hins
erlenda kúgunarvalds,“ segir Guðni.
Því hafi orðið harðar umræður um
hvort rétt væri að æðsti valdamaður
íslenska ríkisins sæti einnig á stað
sem tengdist erlendu valdi svo
mjög.
Sigurður Jónasson bauð hins veg-
ar ríkinu Bessastaði að gjöf, í skipt-
um fyrir að fá aftur þann kostnað
sem hann hafði lagt í endurbætur.
„Þetta þótti höfðinglegt boð, og því
urðu Bessastaðir fyrir valinu.
Sveinn Björnsson og Georgía
kona hans flytja hingað á Bessastaði
um haustið 1941 og þá þegar er ljóst
að þau tjalda ekki til einnar nætur,“
segir Guðni. Íslenskir stjórnmála-
og embættismenn hafi þá þegar séð
fyrir sér að annaðhvort ríkisstjóri
eða íslenskur þjóðhöfðingi muni
sitja á Bessastöðum. „Þannig að hér
er ráðist í gagngerar endurbætur og
reynt að gera staðinn hæfan til þess
að hýsa ríkisstjóra og taka á móti
erlendum þjóðhöfðingjum.“
„Ég held nú að vel hafi tekist við
staðarvalið, og tek eftir að erlendum
gestum finnst mikið til staðarins
koma,“ segir Guðni. „Víða erlendis
er aðsetur þjóðhöfðingjans með öðr-
um brag, lokað af og fjarri ósnort-
inni náttúru.“
Morgunblaðið/Eggert
Gaf jörðina Guðni stendur hér við málverk af Sigurði Jónassyni, sem gaf ís-
lenska ríkinu jörðina Bessastaði í júní 1941, skömmu fyrir ríkisstjórakjörið.
Ljósmynd/Forseti Íslands
Bessastaðir Hörð umræða var vorið 1941 um hvar tilvonandi ríkisstjóri ætti að búa og urðu Bessastaðir fyrir valinu.
Fyrstu íbúarnir á Bessastöðum settust þar að á landnámsöld, og segir á
heimasíðu forsetaembættisins að búseta hafi verið þar óslitið síðan. Þess
er getið í Íslendingasögu Sturlu Þórðarsonar að Snorri Sturluson hafi búið
þar á þjóðveldisöld, en eftir andlát hans 1241 sló Noregskonungur eign
sinni á staðinn, og var staðurinn um langa hríð bústaður fyrir æðstu full-
trúa erlends valds á Íslandi.
Á árunum 1805 til 1845 var skólahald á Bessastöðum, allt þar til hann
fluttist til Reykjavíkur, en Menntaskólinn í Reykjavík rekur sögu sína til
hans. Meðal þeirra sem búið hafa á Bessastöðum síðan eru skáldið og
þingmaðurinn Grímur Thomsen, en við hann er kennd Thomsen-stofa húss-
ins. Skúli Thoroddsen, ritstjóri og alþingismaður, og kona hans Theodóra
Thoroddsen skáldkona keyptu Bessastaði 1898 og bjuggu þar rausnarbúi
með börnum sínum tólf til ársins 1908.
Sigurður Jónasson forstjóri keypti Bessastaði árið 1940 og hann afhenti
síðan íslenska ríkinu staðinn að gjöf árið 1941, líkt og rakið er hér að ofan.
Bessastaðastofa leit þá öðruvísi út en hún gerir í dag, en hér má sjá ljós-
mynd sem sýnir hvernig þeir litu út þegar Sigurður keypti staðinn. Hann
sjálfur stendur þar í anddyri hússins. Síðan þá hafa margvíslegar viðbætur
og endurbætur verið gerðar á húsinu, þar á meðal framhlið þess.
Samfelld búseta frá landnámi
BESSASTAÐIR
Ljósmynd/Vigfús Gunnarsson