Morgunblaðið - 17.06.2021, Blaðsíða 4

4 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 2021
TILBOÐ Í SÓL
FRÁBÆRT FJÖLSKYLDUHÓTEL RÉTT VIÐ STÖNDINA
GF ISABEL 4*
COSTA ADEJE, TENERIFE
WWW.UU.IS | 585 4000 | INFO@UU.IS
23. - 30. JÚNÍ
VERÐ FRÁ: 89.500 KR.
Á MANN M.V. 2 FULLORÐNA OG 2 BÖRN
BEINT FLUGTIL TENERIFE
INNIFALIÐ FLUG, GISTING, HANDFARANGUR OG INNRITAÐUR FARANGUR
Urður Egilsdóttir
urdur@mbl.is
Nærri 60% barna á Vestfjörðum í
8. til 10. bekk sofa í sjö klukku-
stundir eða minna á hverri nóttu.
Þetta kom fram í kynningu emb-
ættis landslæknis á lýðheilsuvís-
um fyrir árið 2021. Marktækur
munur er því á svefni ungmenna
á Vestfjörðum samanborið við
landið allt þar sem um 45% sofa í
sjö klukkustundir eða minna.
Ráðlögð svefnlengd fyrir þennan
aldurshóp er átta til tíu klukku-
stundir.
Lýðheilsuvísarnir eru safn
mælikvarða sem byggjast á
norskri fyrirmynd sem gefa vís-
bendingar um heilsu og líðan
þjóðarinnar og áhrifaþætti þar á.
Þetta er sjötta árið sem vísarnir
eru birtir en þeim er ætlað að
auðvelda sveitarfélögum og heil-
brigðisþjónustu að greina stöðuna
í sínu umdæmi, finna styrkleika
og veikleika.
Seinka skóladeginum
Hæst hlutfall barna sem ná
nægum svefni er á Austurlandi en
um 40% barna þar segjast sofa í
sjö klukkustundir eða minna.
Dóra Guðrún Guðmundsdóttir,
sviðsstjóri lýðheilsu hjá embætti
landlæknis, sagði í kynningu sinni
á vísunum að það geti meðal ann-
ars stafað af því að Austurland er
næst því að vera rétt staðsett
miðað við klukkuna, varðandi
gang sólar. Þá nefndi hún einnig
að grunnskólar á Austurlandi
hafa seinkað byrjun skólanna til
klukkan níu. „Við hvetjum skóla-
stjóra á öllu landinu til þess að
skoða að seinka upphafi skóla-
dagsins, sérstaklega fyrir ungl-
ingastigið þar sem þetta virðist
geta haft jákvæð áhrif,“ sagði
Dóra. Hún nefndi í því samhengi
tilraunaverkefni þar sem leitað er
eftir skólum í Reykjavík til þess
að rannsaka áhrif þess að seinka
skóladeginum.
Helmingur barna sefur því of
lítið samanborið við fjórðung full-
orðinna. Í hópi fullorðinna er al-
mennt fækkun þeirra sem sofa of
lítið eða í sex tíma eða minna. Á
landsvísu árið 2020 sváfu um 25%
fullorðinna of lítið en mest var um
of lítinn svefn að ræða á Vest-
urlandi og á Suðurnesjum eða í
kringum 30%.
Dóra nefndi á kynningunni að
skýr tenging sé á milli svefns og
vellíðanar en í lýðheilsuvísunum
má sjá að vellíðan á meðal barna á
unglingastigi er einnig verst á
Vestfjörðum þar sem einungis um
3% skora hátt á alþjóðlegum vel-
sældarkvarða. Á öllu landinu má
þó einnig sjá lækkun á milli ára í
vellíðan ungmenna en hæsta hlut-
fallið er á Austurlandi, um 10%.
20% nota nikótínpúða
Lýðheilsuvísarnir taka til fjölda
þátta, meðal annars til áfengis- og
tóbaksnotkunar. Í máli Dóru kom
fram að jákvæð þróun hafi verið
síðustu ár í áhættudrykkju og
reykingum fullorðinna. Sama má
segja um ölvunardrykkju ung-
menna. Þó jókst hún á meðal
barna í 10. bekk á höfuðborg-
arsvæðinu. Í fyrsta skipti var
mæld nikótínpúðaneysla fram-
haldsskólanema en hún er um
20% í öllum umdæmum. Þá skera
Vestfirðir sig sérstaklega úr þar
sem um 37% nota púðana en
minnst er notkunin á Vesturlandi,
um 18%.
Þá hefur neysla á gosdrykkjum
aukist, bæði á meðal fullorðinna
og barna en um 20% framhalds-
skólanema drekka gos fjórum
sinnum í viku eða oftar.
Hamingja fullorðinna hefur
minnkað á heildina litið frá 2019
til 2020 en árið 2020 mátu um
58% fullorðinna hamingju sína á
bilinu 8-10 eða mjög hamingju-
sama, samanborið við um 61% ár-
ið áður. Þá eru fullorðnir á Vest-
fjörðum hamingjusamastir eða um
4% meira en á landsvísu.
Dóra segir þessar tölur vera
áhugaverðar í samanburði við að
einmanaleiki og streita voru minni
árið 2020. Þá sé einkar áhugavert
varðandi tölur sem varða ein-
manaleika, en hann var minni á
meðan samkomutakmarkanir voru
sem mestar. Einmanaleiki jókst
hins vegar þegar slakað var á tak-
mörkunum um sumarið. Þá var
mestur einmanaleiki árið 2020 á
Austurlandi og Suðurnesjum þar
sem hann var um 16% samanborið
við 12% á landsvísu. Um 25% full-
orðinna fundu oft eða mjög oft
fyrir streitu í daglegu lífi en hún
var minnst á Vestfjörðum og mest
á Suðurnesjum. Dóra segir stöðn-
un í ferðaþjónustunni líklega hafa
mikil áhrif á streitu á Suðurnesj-
unum en íbúafjölgun var mest þar
árið 2020.
Birting vísanna eftir heilbrigð-
isumdæmum er liður í því að veita
sýn yfir lýðheilsu í hverju um-
dæmi fyrir sig í samanburði við
landið í heild. Gögn sem vísarnir
styðjast við koma úr ýmsum átt-
um meðal annars frá landlækn-
isembættinu sjálfu, Hagstofu Ís-
lands og Rannsóknum og
greiningu.
Um helmingur barna sefur of lítið
- Nærri 60% barna á Vestfjörðum sofa of lítið - Fjórðungur fullorðinna sefur of lítið - Áfengis- og
tóbaksnotkun minnkar - 58% fullorðinna mjög hamingjusöm - Streita og einmanaleiki minni
Morgunblaðið/Arnþór Birkisson
Ungmenni Um 45% barna á landsvísu í 8. til 10. bekk sofa í sjö klukkustundir eða minna á hverri nóttu.
Svefn barna og fullorðinna eftir landshlutum
Hlutfall af
íbúafjölda
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Suðurnes Vesturland Norðurland Suðurland Austurland Vestfirðir Höfuðborgar-
svæðið
23
43
33
49
30
45
26
43
27
41
23
40
26
57
Fullorðnir sem sváfu að jafnaði 6 klst. eða minna á nóttu árið 2020
Hlutfall barna í 8.-10. bekk sem sofa að jafnaði 7 klst. eða minna á nóttu árið 2021
Heimild Embætti
landlæknis
Landsmeðaltal, börn í 8.-10. bekk,44%
Landsmeðaltal, fullorðnir,25%
Baldur S. Blöndal
baldurb@mbl.is
Sérfræðingar á vegum Minjastofnun-
ar rannsökuðu í gær sérlega furðuleg-
an stein á Fagradalsheiði í Vestur-
Skaftafellssýslu. Uggi Ævarsson,
minjavörður Suðurlands, segir stein-
inn algjöra ráðgátu en hvetur fólk til
þess að tala við Minjastofnun áður en
það grefur í kringum fornleifar.
Eins og fram kom í Morgunblaðinu
á þriðjudag gróf bóndinn Jónas Er-
lendsson steininn upp úr þúfu en afi
hans hafði fyrst bent honum á hann
fyrir rúmum 50 árum. Steinninn var
þá sýnilegur en þegar Jónas fór aftur
að leita hans var steinninn hulinn torfi.
„Ég held örugglega að þetta sé
manngert, að þarna sé búið að klappa
þessa skál ofan í með meitli og hömr-
um. En í rauninni er voðalega erfitt að
segja til um hvenær það hefur verið
gert,“ segir Uggi. Hann segir þó
mögulegt að greina gjóskuna í mold-
inni og álykta út frá því. Svæðið verði
rannsakað gaumgæfilega af Minja-
stofnun í sumar.
Uggi segir ljóst að töluverð vinna
hafi farið í að klappa steininn niður.
„Það fyrsta sem maður hugsaði var að
smalar hafi meitlað þetta þegar þeim
leiddist. En þetta er greinilega meira
en svo að einhverjir krakkar hafi verið
að gera. Þetta er í rauninni bara ráð-
gáta.“
Steinninn var sýnilegur um miðbik
síðustu aldar en Uggi segir að gjarnan
hafi þjóðsögur verið tengdar við sýni-
legar fornminjar á þeim tíma. Hann
veit þó ekki til þess að nokkrar þjóð-
sögur tengist steininum og sætir það
furðu. Einhverjir hafi viðrað þá hug-
mynd að steinninn sé frá tímum papa
en Uggi segir ómögulegt að segja til
um réttmæti þeirrar tilgátu.
Í örnefnaskrá kemur fram að þarna
sé bátslaga stein og naust hlaðin í
kringum. Því gæti mögulega verið um
einhvers konar líkan að ræða. „Auðvit-
að voru til sérvitringar í gegnum ald-
irnar. Mögulega hefur einhver tekið
sig til og gert þetta því honum þótti
þetta sniðugt,“ segir Uggi.
Hann ítrekar að menn eigi almennt
ekki að grafa í kringum slíkar minjar
ef þeir finna þær. Þótt enginn skaði
hafi orðið í þessu tilfelli sé alltaf best að
hafa samband við Minjastofnun þegar
fólk verður vart við fornminjar.
Morgunblaðið/Jónas Erlendsson
Minjar Uggi (t.v.) og Kristinn Magnússon (t.h.), sérfræðingar Minjastofn-
unar, virða steininn fyrir sér. Svæðið verður rannsakað gaumgæfilega.
Bátslaga steinninn í Skafta-
fellssýslu algjör ráðgáta
- Skálin innan í steininum er manngerð og safnar regnvatni vel