Arkitektúr og skipulag - 01.03.1989, Qupperneq 47

KRÁARMENNING í REYKJAVÍK FYRIR VÍNBANN
Krár og knæpur er eitt af því sem setur svip sinn á vestræna
menningu og eru víða veigamikill þáttur í daglegu lífi fólks.
Á Bretlandseyjum þykir t.d. sjálfsagt að menn líti við á
kránni sinni á leið heim úr vinnu eða í hádeginu og í öðrum löndum
eru krámarnánast samastaður fjölskyldna og nágranna á kvöldin. Við
Islendingar, sem nú lifum, höfum að mestu farið á mis við
knæpumenninguna þó að vísir að henni hafi komið með bjórlíkinu
fyrirnokkrum árum. Þá risu upp vín- eða ölstofur íReykjavík og hafa
margar haldið velli og vel það. Með tilkomu áfengs öls 1. mars 1989
má búast við enn frekari breytingum á áfengismenningu okkar og er
því forvitnilegt að rifjaupp hvort við eigum einhverjagamla knæpuhefð
frá því fyrir daga vínbannsins 1915.
Reykjavík síðustu aldar og áranna eftir aldamót er að sjálfsögðu allt
önnur en sú Reykjavík sem við nú þekkjum. Árið 1890 voru íbúar
höfuðstaðarins aðeins 3886 eða ívið fleiri en íbúar ísafjarðar núna.
Aldamótaárið voru þeir 5802 en árið 1910 voru þeir orðnir 11449 og
höfðu því nær tvöfaldast á tíu árum. Reykjavík var því bær í örum
vexti en gaf þó naumast tilefni til fjölskrúðugs kráalífs.
Sölubúöirnar voru jafnframt knæpur. Lengst af fram yfir
aldamót var aðeins ein knæpa, eins og við skiljum það orð, í Reykjavík
en í rauninni voru þær miklu fleiri því að nær því hver einasta sölubúð
í höfuðstaðnum var hálfgerð knæpa. Mikið var af iðjuleysingjum í
Reykjavík og atvinnuleysi landlægt á vissum árstímum. Búðirnar
voru þá aðalsamkomustaðir karlanna í bænum, einkum sjómanna og
verkamanna, og drykkjuskapur mikill enda brennivínið ódýrt miðað
við það sem síðarvarð. Þeirvildu frekar hanga þar, spjalla og drekka
en híma heima í meira eða minna óvistlegum kotum f úthverfum.
Margar lýsingar eru til á þessum svokölluðu búðarstöðum og er
I
stundum engu líkara en verið sé að lýsa búllum í Nýhöfn í
Kaupmannahöfn. Reykjavíkurblaðið Tíminn vék að þessu árið 1873
og sagði:
„Þeir sem hafa verið nokkum tíma í Reykjavík munu brátt komast að
raun um að verslunarhús kaupmanna eru eigi aðeins verslunarhús,
heldur einnig veitingahús; því ef manni verður reikað inní einhverja
búð, það gildir einu á hvaða tíma dagsins og hverjum tíma ársins það
er, þá munu menn sjá búðina fulla af mönnum, sem ekkert annað
erindi eiga en annaðhvort að kaupa sér pela, hálfpela o.s.frv. eða þá
að sníkja hann út gefins og drekka hann svo við búðarborðið. þetta láta
þeir ganga allan guðslangan daginn og rápa úr einni búð í aðra og svo
eru þeir áfjáðir að á morgnana, áður en búðum er lokið upp, safnast
þeir hópum saman fyrir utan hverjar búðardyr til þess að ná sem fyrst
í seytilinn þegar upp er lokið. Nú er eigi nóg með það, að þeir drekka
í búðunum, heldur sitja þeir þar með hrókaræðum um hitt og þetta, svo
eigi heyrist mælt mál fyrir mælgi, sköllum, hrindingum og áflogum.”
Aðalverslunargatan í Reykjavík fram yfir aldamót var Hafnarstræti.
Þar stóðu verslunarhúsin í langri röð á fjörukambinum og var oft
mikið slark og læti í kringum þær og inni í þeim, ekki síst á kauptíðinni
vor og haust þegar sveitamenn flykktust að. Hafnarstræti á sér því
langa sögu drykkjuskapar.
Lengi eimdi eftir af búðarstöðunum i Reykjavík þótt ýmislegt væri
gert til að hamla á móti þeim. Góðtemplarareglan kom til sögunnar
í höfuðstaðnum árið 1885 og þremur árum síðar voru sett lög fyrir
áhrif hennar þar sem bönnuð var staupasala í búðum og einnig var þá
bannað að selja bjór íverslunum nematíuhálfflöskuríeinu. Einnig
auglýstu kaupmenn að búðarstöður væru óheimilar en það kom lengi
fyrir lítið. Menn héldu uppteknum hætti og stunduðu „krámar” »»
45
ARKITEKTUR OG SKIPULAG